Hof van Justitie EU 10-12-1998 ECLI:EU:C:1998:593

De referentiehoeveelheden betreffende de theoretische melkproductie gedurende de jaren 1984-1989

In punt 28 van het arrest van 1992 heeft het Hof verklaard, dat ter bepaling van de referentiehoeveelheden waarop verzoekers gedurende de jaren 1984-1989 recht hadden, dient te worden uitgegaan „van de hoeveelheid melk die door hen gedurende een representatief tijdvak vóór hun periode van niet-levering is geleverd, zoals de hoeveelheid die als grondslag heeft gediend voor de berekening van de premie voor niet-levering”, bedoeld in verordening nr. 1078/77.

De referentiehoeveelheid van verzoekers was:

Partijen zijn het erover eens, om deze hoeveelheden als theoretische productiequota voor de melkprijsjaren 1984-1989 te beschouwen.

Vervolgens heeft het Hof in het arrest van 1992 (punt 29) verklaard, dat deze hoeveelheid „door analoge toepassing van artikel 2, lid 1, van verordening nr. 857/84 dient te worden vermeerderd met 1 %, teneinde te verzekeren dat verzoekers, in vergelijking met de producenten wier referentiehoeveelheden overeenkomstig dit artikel 2 zijn vastgesteld, geen enkele specifieke beperking te dulden hebben”; deze hoeveelheid moet evenwel worden verminderd met „de kortingspercentages die gelden voor de in artikel 2 bedoelde producenten, teneinde te voorkomen dat verzoekers ten onrechte worden bevoordeeld ten opzichte van deze laatste categorie van producten”. Deze laatste kortingspercentages worden door de lidstaten vastgesteld, wanneer de nationale autoriteiten voor de bepaling van de extra heffing als bedoeld in artikel 5 quater, lid 1, van verordening (EEG) nr. 804/68 van de Raad van 27 juni 1968 houdende een gemeenschappelijke ordening der markten in de sector melk en zuivelproducten (PB L 148, biz. 13), niet als berekeningsgrondslag de in het kalenderjaar 1981 geleverde of gekochte melk nemen, doch die welke in de jaren 1982 of 1983 is geleverd of gekocht. Dit maakt het mogelijk om niet de aan elke afzonderlijke lidstaat gegarandeerde hoeveelheid te overschrijden, die in lid 3 van artikel 5 quater uitdrukkelijk wordt vermeld.^(*)

In de loop van het geding zijn partijen het erover eens geworden om als kortingspercentages te hanteren de percentages die normaliter door de Nederlandse overheid werden toegepast bij de berekening van de in verordening nr. 2187/93 bedoelde vergoedingen. Deze percentages zijn de navolgende:

Bijgevolg kan ervan worden uitgegaan dat de productiehoeveelheden voor de afzonderlijke melkprijsjaren de hoeveelheden zijn waarover partijen het eens zijn geworden, behoudens de eventuele verlagingen als gevolg van het feit dat slechts een gedeelte van het melkprijsjaar en niet het gehele melkprijsjaar in aanmerking is genomen (voor het melkprijsjaar 1984/1985 van Mulder bijvoorbeeld zal de referentiehoeveelheid worden verlaagd naar evenredigheid van het aantal dagen van dit melkprijsjaar dat voor de berekening van de schade buiten beschouwing blijft: de voor deze berekening relevante periode bedraagt aldus 122 dagen voor het jaar 1984/1985, zodat de desbetreffende referentiehoeveelheid 49 % van het totaal bedraagt).

Het theoretisch inkomen uit de verkoop van melk

Verzoekers hebben geen specifieke gegevens betreffende hun melkproductie verstrekt op basis waarvan het theoretisch inkomen voor de in aanmerking genomen periode kan worden vastgesteld, doch hebben de schade voor elk melkprijsjaar berekend op basis van een reeks statistieken betreffende de inkomsten van representatieve bedrijven in hun bedrijfstak. Zowel de Raad als de Commissie heeft betwist, dat op een dergelijke basis het theoretisch inkomen van de bedrijven van verzoekers kan worden vastgesteld, en hebben de door de Raad in verordening nr. 2187/93 gevolgde methode als berekeningsmethode aangegeven, behoudens „de eventuele correcties” welke door het Hof zijn gesuggereerd. Volgens verzoekers bedraagt het totale theoretisch inkomen per 100 kg melk volgens de DELAR-methode, dat wil zeggen de door de Nederlandse overheid toegepaste methode^(*):

De Raad en de Commissie zijn het niet eens met deze gegevens en merken in de eerste plaats op, dat het door verzoekers opgegeven inkomen per 100 kg melk gemiddeld ongeveer 62 HFL bedraagt, terwijl in verordening nr. 2187/93 een bedrag van 45 HFL is vastgesteld; in de tweede plaats stellen zij, dat deze gegevens aan verzoekers waren verstrekt door een privaatrechtelijke commerciële organisatie, die het inkomen bepaalt op basis van statistische gegevens — de DELAR-methode — die geenszins als representatief voor de productie van de landbouwbedrijven in Nederland kunnen worden beschouwd. Op deze gegevens is volgens hen derhalve geen enkele controle mogelijk. De Commissie geeft als nationale gemiddelden voor het inkomen uit de verkoop van melk gedurende de melkprijsjaren 1984-1989 de navolgende bedragen per 100 kg op:

In de loop van de procedure zijn partijen het niet eens geworden over de melkprijs en derhalve over de winstmarge. Zij zijn evenwel overeengekomen om niet uit te gaan van algemene statistieken op basis van de nationale gemiddelden, doch van de werkelijke melkprijs die werd toegepast door de melkfabrieken waaraan gewoonlijk werd geleverd. Aan de deskundige is derhalve verzocht, om te bepalen welke melkprijs iedere verzoeker bij zijn melkfabriek had kunnen krijgen en welke zijn desbetreffende netto-inkomen was. Op bladzijde 18 van het deskundigenrapport zijn de — in de beide volgende tabellen weergegeven — prijzen inclusief belasting vermeld, welke door elke afzonderlijke melkfabriek werden betaald (tabel A), alsmede de desbetreffende inkomsten van iedere verzoeker gedurende de jaren 1984-1989 (tabel B).

Verzoekers erkennen in het algemeen de juistheid van de door de deskundige aangegeven prijzen. Onder verwijzing naar de opmerkingen van het LEI (Landbouw Economisch Instituut) betreffende dit deskundigenrapport — in bijlage overgelegd bij hun memorie van 4 juni 1997 — verklaren zij evenwel, dat bij de deskundige het bedrag van het inkomen ongeveer 10 000 HFL lager uitvalt, omdat hij uitgaat van kalenderjaren in plaats van melkprijsjaren, die elk jaar op 1 april beginnen.

Deze bezwaren doen niet af aan de betrouwbaarheid van de gegevens van de deskundige. In elk geval heeft hij ter terechtzitting gegevens betreffende de inkomens verstrekt, die zijn berekend op basis van de gemiddelde prijs van melk voor elk melkprijsjaar. Uit deze tabellen blijkt, dat het verschil in jaarlijkse inkomsten beperkt blijft tot een betrekkelijk geringe verhoging van het totale inkomen. Ook de kritiek van de Commissie, dat de deskundige zich heeft vergist door ten aanzien van verzoeker Twijnstra de gegevens betreffende de jaarlijkse melkprijs van de melkfabriek „De Goede Verwachting” te geven en niet van de melkfabriek „Twee Provinciën”, die door verzoeker als de melkfabriek is opgegeven waaraan hij normaliter levert, lijkt niet gefundeerd. Dienaangaande volstaat de opmerking, dat de deskundige heeft verduidelijkt, dat de eerste melkfabriek, „De Goede Verwachting”, de tweede heeft overgenomen, zodat in theorie de door Twijnstra geleverde melk aan haar is geleverd. Op grond van de tot dusver uiteengezette overwegingen acht ik het derhalve redelijk en billijk om voor de berekening van het (theoretisch) inkomen uit de verkoop van melk uit te gaan van de hierboven vermelde gegevens van de deskundige. Dit geldt evenwel niet voor het inkomen betreffende het melkprijsjaar 1988/1989, dat, zoals reeds is opgemerkt, door de deskundige is vastgesteld op basis van gegevens die onjuist zijn gebleken.

Het theoretisch inkomen uit de verkoop van reformkoeien en kalveren

Voor de berekening van het theoretisch inkomen moet thans worden ingegaan op de verkoop van zogenoemde „reformkoeien” (dat wil zeggen voor de slacht bestemde koeien) en kalveren. Deze factor is door de Commissie specifiek ingevoerd in de berekening van het vergoedingsaanbod dat is gedaan na het arrest van 1992, ofschoon partijen aan deze post in de rapporten die zij in de loop van de schriftelijke procedure voor de uitspraak van dit arrest hebben overgelegd, daaraan geen zelfstandig belang hadden toegekend. Verzoekers hebben daarop rekening gehouden met de jaarlijkse inkomsten uit de verkoop van reformkoeien en kalveren. Ook hebben zij de bedragen van deze inkomsten opgegeven, die zijn ontleend aan de statistieken van het LEI (zie bijlage 1 bij de memorie van 22 december 1993, tabel 1), welke zijn weergegeven in de navolgende tabel:

De Commissie harerzijds heeft prijzen van kalveren en koeien opgegeven (zie navolgende tabel) die, naar zij zelf stelt, gedeeltelijk hoger zouden zijn dan die waarv verzoekers zijn uitgegaan.

Partijen zijn het eens geworden over de door de Commissie verstrekte cijfers betreffende de prijs van reformkoeien en kalveren in voorgaande tabel.

Voor de bepaling van het theoretisch inkomen uit de verkoop van reformkoeien en kalveren gaat de deskundige, hoewel hij de door de Commissie opgegeven prijzen per eenheid als grondslag voor zijn berekening neemt, ervan uit dat een ander aantal stuks vee als grondslag moet worden genomen dan het aantal waarvan partijen zijn uitgegaan, omdat rekening moet worden gehouden met het totale aantal dat nodig is voor de zelfvernieuwing van de veestapel en derhalve om de melkproductie op een constant niveau te houden. Het totale aantal stuks vee waaruit een veestapel met 100 melkkoeien bestaat, zou het in tabel A aangegeven aantal zijn. De inkomsten uit de verkoop van reformkoeien en kalveren van elke verzoeker afzonderlijk in de vijf relevante melkprijsjaren zijn weergegeven in tabel B. Opgemerkt zij, dat de deskundige het aantal koeien en kalveren in alle gevallen waarin de berekening een breuk in plaats van een volledige eenheid vee opleverde, naar boven heeft afgerond.

Zowel de instellingen als verzoekers zijn het niet eens met deze berekeningen en betogen in het algemeen, dat de afronding van de cijfers naar boven een wijziging van het eindbedrag oplevert. In het bijzonder stelt de Commissie op basis van de opmerkingen van het LEI betreffende het deskundigenrapport, dat hoewel bij de berekening van het gemiddelde aantal koeien dat in een bedrijf melk produceert, decimalen van eenheden vee kunnen overblijven waarmee rekening moet worden gehouden, een afronding er evenwel toe kan leiden, dat van 5 000 of 6 000 kg melk meer wordt uitgegaan dan feitelijk per jaar is geproduceerd.

Afgezien van deze eerder marginale kritiek, hebben partijen de algemene gegevens betreffende de samenstelling van de veestapel evenwel niet betwist, noch hebben zij alternatieve modellen voorgesteld voor deze wijze van vaststelling van het aantal stuks vee. Onder die omstandigheden is het redelijk en billijk om de berekening van de deskundige te volgen, die overigens uitgaat van de „gemiddelde prijs” van de reformkoeien en kalveren, waarover partijen het eens zijn geworden.

De variabele kosten

Voor de berekening van de kosten betreffende de melkproductie houden de Raad en de Commissie enkel rekening met de variabele kosten, dat wil zeggen de kosten die wegvallen bij de beëindiging van de melkproductie, en niet eveneens met de vaste kosten, dat wil zeggen de kosten die verzoekers ook zonder melkproductie zijn blijven dragen. Naar de variabele kosten wordt verwezen in de dertiende overweging van verordening nr. 2187/93, waarin wordt gepreciseerd dat het theoretisch inkomen wordt bepaald doordat van de inkomsten „alleen de variabele kosten worden afgetrokken die onmiddellijk wegvallen wanneer de melkproductie wordt stopgezet, en niet de vaste kosten van grond, arbeid en kapitaal”. Ofschoon de Raad in deze verordening de post „arbeid” niet tot de variabele kosten had gerekend, hebben deze instelling en de Commissie het in het kader van onderhavige procedure noodzakelijk geacht om naast de overige variabele kosten ook de kosten van (theoretische) externe arbeidskrachten in aanmerking te nemen. Aldus is deze post, tezamen met de andere hoofdpost van uitgaven, dat wil zeggen die betreffende de voederkosten, het kernpunt waarover met betrekking tot de berekening van de variabele kosten verschil van mening bestaat.

Anders dan partijen heeft de deskundige de diverse uitgavenposten gespecificeerd en heeft hij de gegevens in de hierna weergegeven tabellen opgegeven. Deze tabellen hebben betrekking op twee regio's in Nederland. Voor elke regio worden twee verschillende groepen van kosten in aanmerking genomen.

Gegevens betreffende het Noordelijk kleI-en veenweidegebied

Gegevens betreffende het Westelijk weidegebied van Nederland

Met betrekking tot deze gegevens hebben verzoekers en de verwerende instellingen kritiek uitgeoefend op het punt van zowel de keuze van de afzonderlijke uitgavenposten als de waardering van de desbetreffende bedragen. Volgens verzoekers, die naar het LEI-rapport in bijlage bij hun opmerkingen van 4 juni 1997 verwijzen, kan het grootste gedeelte van de kosten in de tweede tabel op bladzijde 33 van het deskundigenrapport (energie, kosten verbouw, voer voor andere dieren dan voor de melkproductie worden gebruikt, kosten betreffende de huur en vooral het onderhoud van machines en gebouwen, waarbij deze laatste kosten in verhouding tot de andere zeer relevant zijn) niet als variabele kosten worden aangemerkt, omdat het kosten voor activiteiten zijn die ook moeten worden verricht wanneer geen melk wordt geproduceerd. In zijn rapport stelt het LEI in het bijzonder, dat de kosten van arbeid, mechanisatie en gebouwen, alsmede de kosten betreffende het gebruik van water en elektrische energie, niet als variabele kosten kunnen worden aangemerkt, ofschoon zij van invloed zijn op het inkomen dat in het algemeen uit de melkproductie wordt behaald. Het LEI trekt deze laatste kosten derhalve af, zonder dat dit inkomen evenwel merkbaar daalt, aangezien deze kosten volgens het LEI zeer laag zijn. Het LEI merkt ook op, dat de kosten voor zaaizaad en gewasbescherming dubbel zijn meegenomen, zoals blijkt uit het feit dat deze in de tweede kolom van zowel de eerste als de tweede tabel voorkomen. Ten slotte acht het op de kostenberekening de door de Commissie bij beschikking nr. 85/377/EEG^(*) aangegeven regeling van toepassing, en met betrekking tot de diverse in deze beschikking vermelde posten geeft het de kosten op, welke in de navolgende tabel voorkomen. Deze gegevens gelden voor de productie van 100 kg melk/jaar en omvatten zowel de variabele kosten (tabel A) als, in mindere mate, de vaste kosten (tabel B):

Op basis van deze gegevens berekent het LEI de kosten van de (theoretische) melkproductie van verzoekers in de melkprijsjaren 1984-1989 als volgt:

Ter terechtzitting heeft de deskundige opgemerkt, dat het LEI in feite zelf de huur en het onderhoud van machines, brandstof, elektriciteit en water tot de variabele kosten heeft gerekend, en heeft hij toegegeven ook rekening te hebben gehouden met uitgavenposten die niet in de berekeningen van partijen voorkomen, doch die door hen als bronnen van vervangingsinkomen zijn beschouwd en derhalve in elk geval op het totaalbedrag van het theoretisch inkomen in mindering zijn gebracht. Bij vergelijking van de cijfers van het LEI met die van het deskundigenrapport blijken beide volgens de deskundige ongeveer hetzelfde resultaat op te leveren, waarbij het enige verschil een gevolg is van de verschillende waardering (die van het LEI is lager) van de kosten betreffende de uitgaven voor onderhoud van machines.

Het door de deskundige gegeven overzicht is zeer gedetailleerd, doch niet duidelijk. Er worden namelijk meer uitgavenposten vermeld dan rechtstreeks verband lijken te houden met de melkproductie. Aangezien een dergelijke aanpak de bedrijven die reeds schade hebben geleden, slechts ten onrechte kan benadelen, dient mijns inziens bij de berekening van de van het theoretisch inkomen af te trekken kosten daarentegen enkel rekening te worden gehouden met die kosten die niet slechts marginaal verband houden met de melkproductie. Derhalve is het door de deskundige opgestelde overzicht van de kosten mijns inziens niet geheel betrouwbaar. Daarentegen kunnen de gegevens van het LEI, die voorkomen in het door verzoekers overgelegde document en waarmee zij het derhalve naar verwachting eens zijn, en die overigens door de Commissie niet zijn betwist, wel een betrouwbare referentiebasis opleveren. Het LEI baseert zich namelijk op officiële gegevens van de Nederlandse overheid en houdt zich in grote lijnen aan de definitie van variabele kosten in beschikking 85/337 van de Commissie.

Na het algemene onderzoek van de bestanddelen van de productiekosten is een gedetailleerd onderzoek van de beide hoofdbestanddelen van deze kosten gewenst: de aankoop van voeder en de inschakeling van externe arbeidskrachten.

Voederkosten

Bij de bepaling van de voederkosten rijzen twee problemen: het eerste is het aantal koeien dat in de jaren 1984-1989 noodzakelijk was voor de productie van de hoeveelheden melk die hiervoor met betrekking tot iedere verzoeker afzonderlijk zijn vermeld; het tweede betreft daarentegen de vraag, of het mogelijk is om deze kosten ook in relatie tot de omvang van de bedrij f soppervlakte te bepalen.

1) Met betrekking tot de voederkosten lopen de door verzoekers en de Commissie opgegeven cijfers sterk uiteen: verzoekers stellen dat de cijfers waarvan zij uitgaan, tussen 26 en 37 HFL/100 kg melk schommelen (zie het rapport van het LEI in bijlage bij de memorie van 22 december 1993), terwijl de cijfers waarvan de Commissie uitgaat, schommelen tussen 60 en 70 HFL/100 kg melk. Dit verschil zou een gevolg zijn van het verschil in raming van het aantal koeien dat nodig is voor de melkproductie in elk afzonderlijk melkprijsjaar. Volgens de Commissie en de Raad moet worden aangenomen, dat het aantal koeien in de voor de berekening van de schadevergoeding in aanmerking genomen jaren ongewijzigd is gebleven, zodat zou moeten worden uitgegaan van het aantal koeien dat verzoekers hadden aan het begin van de niet-leveringsperiode, dat wil zeggen in 1978. Volgens verzoekers daarentegen moet in verband met een productiviteitsstijging van de landbouwbedrijven in geheel Europa, welke statistisch zou zijn bewezen, de gemiddelde melkproductie van de bedrijven in Nederland in de periode 1984-1989 als basisgegeven worden aangehouden. Dienaangaande merkt de Commissie op, dat de productiviteit van ten minste drie van de vier verzoekers reeds laag was, vergeleken met het gemiddelde van de periode vóór de niet-leveringsverbintenis, en dat derhalve het gegeven van de productiecapaciteit van de individuele bedrijven niet te laag kan zijn.

De deskundige ontkent daarentegen, evenals verzoekers, dat bij de berekening van de voederkosten kan worden geabstraheerd van de gemiddelde productiviteit van de landbouwbedrijven die, zoals is aangetoond, een stijgende tendens te zien geeft. Hij verbindt daaraan de, vanzelfsprekende, conclusie dat verzoekers' productiviteit moet worden bepaald op basis van de algemene gegevens betreffende de regio's waarin de bedrijven zijn gevestigd. De algemene statistieken betreffende de productiviteit in de westelijke en noordelijke regio van Nederland zijn volgens de deskundige :

Op basis van deze gegevens komt de deskundige tot de conclusie, dat voor de productie van de referentiehoeveelheid (vergoedbare hoeveelheid) van iedere verzoeker in de jaren 1984-1989 het volgende aantal koeien noodzakelijk was:

Nog steeds volgens de deskundige zouden de voederkosten per koe in het Noordelijk kleI-en veenweidegebied, respectievelijk het Westelijk weidegebied bedragen:

De uitgangspunten van de deskundige kunnen worden aanvaard. Het is namelijk redelijk en billijk om voor de reconstructie van de theoretische ontwikkeling van elk individueel bedrijf uit te gaan van de gemiddelde nationale waarden. Het is namelijk onmogelijk om deze ontwikkeling uitsluitend op basis van (theoretische) gegevens betreffende elk individueel bedrijf te reconstrueren, omdat dergelijke gegevens variëren naar gelang van een groot aantal interne en externe factoren, waarvan moeilijk op basis van vermoedens de invloed op de productieomvang kan worden bepaald. In deze benadering gaat de deskundige bij zijn onderzoek weliswaar uit van een individueel gegeven, namelijk de referentiehoeveelheid van elke producent, die stellig een aanwijzing geeft omtrent de capaciteit en de omvang van het bedrijf, doch hij bewerkt dit cijfer vervolgens met de ontwikkeling van de gemiddelde nationale productiviteit: het enige aanknopingspunt voor de reconstructie van de ontwikkeling van een bedrijf.

2) Bij het onderzoek van het tweede aspect van het probleem van de vaststelling van de voederkosten moet worden opgemerkt, dat de Commissie ook met de omvang van elk landbouwbedrijf rekening houdt. Zij rechtvaardigt deze keuze op basis van zowel de door het LEI vermelde officiële berekeningsmethoden, als op grond van het vereiste dat de productiviteit op basis van de omvang van elk individueel bedrijf moet worden berekend. Bij de door haar gevolgde methode wordt het aantal hectaren van elk bedrijf gedeeld door het aantal koeien en de hoeveelheid geproduceerde melk in kg. Verzoekers zijn het niet eens met de berekeningen van de Commissie en verklaren dat de gegevens waarop deze worden gebaseerd, haaks staan op de werkelijkheid, omdat zij geen rekening houden met de omstandigheid dat de variabele kosten van de melkproductie omgekeerd evenredig zijn aan de omvang van de bedrijfsoppervlakte: naarmate de oppervlakte groter is, wordt de invloed daarvan op de totale productiekosten geringer. Volgens de berekeningsmethode van de Commissie zouden de kosten evenwel evenredig aan de omvang van de bedrijfsoppervlakte stijgen.

Op dit punt volstaat het te verwijzen naar de kritische opmerkingen van de deskundige, die opmerkt dat de Commissie, door de bedrijfsomvang als een van de factoren in de beschouwing te betrekken op basis waarvan de voederkosten worden bepaald, in feite bij deze berekening kosten (voor voer en veterinaire kosten) heeft meegerekend die ook voor andere dieren op de boerderij kunnen worden gemaakt. Deze overweging bevestigt dat de door de Commissie vermelde gegevens niet voor de berekening van de variabele kosten in aanmerking kunnen worden genomen.

Loonkosten

Verzoekers verklaren allen, dat zij in de periode na de staking van de melkproductie geen externe arbeidskrachten hebben ingeschakeld. Niettemin moet, aangezien in casu een theoretisch inkomen moet worden berekend, worden nagegaan of ook met deze uitgavenpost rekening moet worden gehouden bij de berekening van de totale productiekosten en, op basis daarvan, van het (theoretisch) inkomen van de ondernemer, dat wil zeggen of voor de (theoretische) productie van de referentiehoeveelheid ook de (theoretische) uitgaven voor externe arbeidskrachten moeten worden meegerekend.

De Commissie heeft besloten, de loonkosten voor alle verzoekers mee te rekenen en geeft dienaangaande de navolgende cijfers per geproduceerde 100 kg melk:

Verzoekers zijn het volstrekt oneens met deze berekeningswijze en ontkennen dat de loonkosten op het theoretisch inkomen in mindering moeten worden gebracht. Zij merken dienaangaande op, dat volgens de statistieken van het LEI in de landbouwbedrijven in Nederland normaliter het aantal arbeidskrachten in loondienst niet boven de 4 % van het totaal van de in het bedrijf werkzame arbeidskrachten uitkomt. Verder merken zij op, dat de Commissie in beschikking 85/377, alsmede in het voorstel van 21 april 1993 voor een verordening inzake het vergoedingsvoorstel aan bepaalde producenten van melk of zuivelproducten die hun activiteit tijdelijk niet hebben kunnen uitoefenen^(*), bij de berekening van het theoretisch inkomen geen rekening heeft gehouden met de loonkosten. Zij hebben ook bezwaar tegen de gegevens op basis waarvan het loon is berekend waarnaar de Commissie in haar verweerschrift verwijst: terwijl volgens de verklaringen van de Commissie 60 arbeidsuur/koe/jaar nodig is, zou volgens verzoekers 35 uur/koe/jaar voldoende zijn.

Volgens de deskundige moet voor de melkproductie niet alleen rekening worden gehouden, zoals verzoekers en de Commissie doen, met de arbeid die rechtstreeks door het bedrijfshoofd wordt geleverd, doch ook met de arbeid van gezinsleden. Hij verklaart, dat het bedrijfshoofd 2 496 uur per jaar aan de melkproductie besteedt (= 8 uur per dag), en dat de tijd die de gezinsleden aan deze werkzaamheden besteden, vermoedelijk (volgens de statistieken van het LEI waarnaar hij verwijst) ongeveer 80 % van de tijd van het bedrijfshoofd bedraagt, dat wil zeggen ongeveer 1 996 uur per jaar, waardoor het totaal van de arbeidstijd van het bedrijfshoofd en van de gezinsleden op 4 492 uur per jaar komt. Voor de berekening van de kosten wordt enkel rekening gehouden met de arbeidstijd die de arbeidstijd van het bedrijfshoofd en de gezinsleden te boven gaat. Op basis van de theoretische productie van verzoekers zou het algemene overzicht van de kosten van externe arbeid volgens de deskundige eruitzien als volgt:

Zoals reeds is opgemerkt bij het onderzoek van deze uitgavenpost, moet eerst worden uitgemaakt of deze wel bij de berekening van het theoretisch inkomen moet worden meegerekend. Weliswaar kan het bedrijfshoofd namelijk altijd externe arbeidskrachten inschakelen, doch op basis van algemene statistische gegevens is het mijns inziens niet aannemelijk dat deze inschakeling onvermijdelijk is. Bijgevolg dient te worden vastgesteld, of deze onkostenpost automatisch in de berekening van het theoretisch inkomen moet worden opgenomen, uitgaande van de voor de productie van hun melkhoeveelheid benodigde arbeidsuren en van de aangenomen arbeidsuren van het bedrijfshoofd en eventueel ook van zijn gezinsleden — zoals door de deskundige aangegeven —, dan wel of de feitelijke situatie van elk bedrijf moet worden onderzocht en moet worden vastgesteld of in de perioden vóór en na de staking van de productie normaliter externe arbeidskrachten werden ingeschakeld. De omvang van deze onkostenpost kan namelijk niet zonder een onderzoek van de feitelijke bedrijfssituatie worden bepaald, aangezien de inschakeling van externe arbeidskrachten verband houdt met zeer persoonlijke beslissingen van het bedrijfshoofd, zoals bijvoorbeeld de arbeidsverdeling tussen de gezinsleden. Uit statistische gegevens kan evenwel in de regel geen vermoeden van een dergelijke inschakeling worden afgeleid.

Aangezien in casu niet wordt betwist, dat verzoekers niet — of slechts sporadisch — beroep op externe arbeidskrachten hebben gedaan, dat wil zeggen, aangezien niet met betrekking tot alle verzoekers het positieve bewijs is geleverd dat zij immer externe arbeidskrachten hebben ingeschakeld, kan evenwel niet uit als statistische gemiddelden beschouwde, abstracte gegevens worden afgeleid, dat bij het onderzoek van deze theoretische kosten geen rekening moet worden gehouden met de — niet door enig tegenbewijs weerlegde — verklaringen van verzoekers. Indien deze verklaringen ook zonder tegenbewijs als ongefundeerd werden beschouwd, zou in feite op verzoekers de bewijslast betreffende een negatief feit (het niet inschakelen van externe arbeidskrachten) komen te rusten, welke bewijslast volgens de algemene rechtsbeginselen niet op de eiser kan worden gelegd (negativa non sunt probanda). Bij de berekening van het theoretisch inkomen kunnen derhalve geen kosten voor externe arbeidskrachten in aanmerking worden genomen, tenzij blijkt dat gedurende de periode waarin melk is geproduceerd, normaliter extern personeel in dienst was. Wordt dit feitelijk gegeven betwist, dan rust op de instellingen de last van het bewijs dat inderdaad niet tot het gezin behorend personeel is ingeschakeld of moest worden ingeschakeld. In casu is dit bewijs niet geleverd; integendeel, zoals zojuist is verklaard, wordt door partijen niet betwist en wordt bovendien door de deskundige bevestigd, dat op de bedrijven van verzoekers normaliter geen extern personeel werd ingeschakeld. Bijgevolg dient deze onkostenpost mijns inziens in casu niet tot de variabele kosten van verzoekers te worden gerekend. Overigens wijkt deze conclusie in elk geval niet af van die waartoe (met uitzondering van het melkprijsjaar 1985/1986 betreffende Twijnstra) de deskundige zelf komt volgens de methode waarbij hij uit algemene statistieken afgeleide abstracte cijfers toepast.

Op grond van al hetgeen tot nu toe is verklaard, lijkt het redelijk en billijk om in casu de kosten te berekenen volgens de door het LEI uiteengezette methode. Bijgevolg zal geen rekening moeten worden gehouden met de kosten van het onderhoud van de machines of met de kosten betreffende externe arbeidskrachten.^(*) Afgezien van deze beide punten komt de door het LEI uiteengezette berekeningsmethode, die ik voorstel te volgen, enige kleine verschillen daargelaten, overeen met de berekening van de deskundige.

De factor kapitaal

Met betrekking tot het inkomen uit kapitaal is de Commissie van mening, dat dit niet alleen moet worden berekend op basis van het kapitaal dat wordt verkregen door de verkoop van vee na het staken van de productie, doch ook op basis van het kapitaal dat vrijkomt door de lagere kosten voor het onderhoud van de installaties (gebouwen, silo's en landbouwinstallaties), welke ongeveer 50 % lager zullen zijn dan wanneer de onderneming haar productieactiviteiten uitoefent. Dit kapitaal wordt door de Commissie in totaal berekend op een bedrag van gemiddeld 6 700 HFL per koe, waarbij de jaarlijkse rente van ongeveer 5,5 % (= 368,50 HFL/koe) dient te worden opgeteld.

Verzoekers zijn het in meerdere opzichten niet eens met deze berekeningen van de Commissie. In de eerste plaats hebben zij bezwaar tegen het feit dat de kosten van het onderhoud van bedrijfsmiddelen, zoals gebouwen en inkuilinstallaties, zijn meegerekend, omdat de ondernemingen deze hoe dan ook hadden moeten onderhouden voor hun alternatieve activiteiten op het bedrijf. Zij voegen daaraan toe, dat zelfs indien deze installaties waren verkocht, de marktwaarde zeer gering zou zijn geweest en derhalve veel lager dan de waarde welke zij voor dezelfde ondernemer zouden hebben gehad in geval van hergebruik bij hervatting van de melkproductie. Dienaangaande preciseert de Commissie, dat zij rekening heeft gehouden met de mogelijkheid dat deze installaties voor andere doeleinden dan de melkproductie worden gebruikt en om die reden de onderhoudskosten slechts voor 50 % in de vervangingsinkomsten heeft meegeteld. Bovendien vraagt zij zich af, of deze zelfde installaties, zoals verzoekers stellen, na een lange periode waarin de melkproductie gestaakt was, nog steeds opnieuw kunnen worden gebruikt.

In de tweede plaats betogen verzoekers, dat de berekening van de marktwaarde van de verkochte koeien door de Commissie is gebaseerd op de marktprijzen die in het midden van de jaren tachtig golden, terwijl zou moeten worden uitgegaan van de jaren 1978 en 1979: dit zijn namelijk de jaren vóór de niet-leveringsverbintenis waarin de koeien feitelijk zijn verkocht. Het prijsverschil zou groot zijn: de gemiddelde marktwaarde van een koe bedroeg in de jaren 1978 en 1979 namelijk 3 100 HFL tegen 6 700 HFL volgens de Commissie. De Commissie brengt hiertegen in, dat zij dit bedrag van 6 700 HFL niet enkel heeft bepaald op basis van de specifieke waarde van een koe, doch ook op basis van de kosten per koe van de bij de melkproductie gebruikte installaties en machines. De voor de berekening in aanmerking genomen waarde van de koe zou in werkelijkheid 1 800 HFL bedragen, tegen 3 500 HFL welke door verzoekers zijn opgegeven op basis van de gegevens van het LEI.

Ten slotte maken verzoekers bezwaar tegen het feit dat bij de berekening van de inkomsten uit kapitaal rekening is gehouden met rente, ervan uitgaande dat het eventueel uit de verkoop van koeien verkregen kapitaal geheel of gedeeltelijk zou zijn ingezet bij de uitoefening van vervangende activiteiten; in elk geval kan volgens hen bij deze berekening geen post inkomen uit kapitaal worden meegerekend die niet als een van de bronnen van het theoretisch inkomen wordt beschouwd.

De door de Commissie verstrekte gegevens wekken enige verbazing. De vraag is gerechtvaardigd, hoe het bedrag van de verlaging van de onderhoudskosten voor de installaties als rentedragend kapitaal kan worden beschouwd. Ofschoon deze kosten door de staking van de melkproductie ongetwijfeld lager uitvielen, is het evenwel niet gemakkelijk deze verlaging vast te stellen en het bedrag ervan te bepalen, wanneer, zoals reeds is opgemerkt, de invloed van de staking van de melkproductie op het eventuele intensievere gebruik van deze installaties voor andere activiteiten dan de melkproductie niet kan worden gekwantificeerd. In ieder geval zijn de kosten van de installaties betreffende de (theoretische) melkproductie in de jaren 1984-1989 reeds bij de berekening van het theoretisch inkomen in aanmerking genomen. Bijgevolg zou de verlaging van de onderhoudskosten voor de installaties, indien deze als een van de bronnen van inkomsten uit kapitaal werd beschouwd, twee keer worden gerekend: een keer als uitgavenpost en een tweede keer als bestanddeel van het vervangingsinkomen.

Ook de deskundige stelt, evenals verzoekers, dat bij de berekening van het vervangingsinkomen uit kapitaal enkel de opbrengst van de verkoop van melkkoeien in aanmerking moet worden genomen. De installaties, zoals bijvoorbeeld de koelinstallaties, zouden namelijk enkel als variabele kosten kunnen worden meegerekend. Hij volgt dan ook de navolgende berekeningsmethode: uitgegaan wordt van de marktwaarde van het aantal koeien in de veestapel, dat nodig was bij de geplande hervatting van de productieactiviteiten, dat wil zeggen in 1985; dit bedrag wordt vervolgens verhoogd met de renteopbrengsten tegen het voor de betrokken jaren door de plaatselijke spaarbanken aangeboden rentetarief en verminderd met het inflatiepercentage in deze jaren. De gemiddelde prijs van een koe in de hier van belang zijnde perioden bedroeg volgens de deskundige 2 358 HFL, een bedrag dat overeenkomt met het gemiddelde van de prijzen van de koeien in de verschillende lactatiestadia. Met betrekking tot iedere verzoeker afzonderlijk en de verschillende relevante perioden komt de deskundige dan tot de bedragen in de navolgende tabel:

De Commissie is het niet eens met deze berekeningsmethode. Haars inziens kan het inflatiepercentage niet van het rentepercentage van de plaatselijke spaarbanken worden afgetrokken, aangezien verzoekers in elk geval uit dit kapitaal andere inkomsten zouden hebben behaald, die de verliezen als gevolg van de stijging van de consumptieprijzen zouden hebben gecompenseerd.

Het lijkt mij redelijk en billijk om in casu de door de deskundige voorgestelde methode voor de berekening van het vervangingsinkomen uit kapitaal te volgen, welke methode, zoals wij reeds hebben gezien, is gebaseerd op de marktprijs van het aantal koeien in de desbetreffende veestapel op het moment waarop deze vermoedelijk hadden moeten worden gekocht, dat wil zeggen op het moment van de waarschijnlijke hervatting van de melkproductie. Zoals wij hebben gezien, rekent de deskundige bij de in aanmerking te nemen runderen ook de vaarzen en. de koeien in de verschillende lactatiestadia mee; hij houdt dus rekening met al het vee dat bijdraagt tot de melkproductie. Ook het opnemen van dit laatste element in de berekening lijkt mij juist.

Ik ben het eens met de door de deskundige voorgestelde methode, volgens welke op het kapitaal het door de plaatselijke spaarbanken aangeboden rentepercentage wordt toegepast, aangezien dit het percentage is dat het percentage dat verzoekers naar alle waarschijnlijkheid werkelijk zouden hebben ontvangen, vrij goed benadert. Het lijkt mij daarentegen niet dat, zoals de deskundige oppert, ook rekening moet worden gehouden met het effect van de inflatie op het (theoretisch) inkomen uit kapitaal en dat derhalve het rentepercentage met deze inflatie moet worden verminderd. Indien van het rentepercentage van de plaatselijke spaarbanken het inflatiepercentage wordt afgetrokken, komt het verschil in koopkracht van het geld ten laste van de bezitter van het kapitaal, en worden verzoekers, die recht hebben op schadevergoeding, zonder rechtvaardiging benadeeld. Het is een feit, dat het inkomen uit kapitaal, gelet op de constante nominale waarde en de stijging van de consumptieprijzen, afneemt met de daling van de koopkracht van het geld.

De factoren grond en arbeid

a) Het inkomen uit de factor grond is het inkomen uit de grond die niet voor melkvee wordt gebruikt. Volgens de Commissie moet dit worden berekend op basis van de gemiddelde pachtprijs per hectare van weideland in het land van vestiging van het landbouwbedrijf. Dienaangaande heeft de Commissie de navolgende gegevens verstrekt :

Verzoekers maken tegen deze gegevens geen bezwaar. Opgemerkt zij, dat de cijfers van de Commissie nagenoeg volledig overeenstemmen met die van het LEI, op basis van welke cijfers verzoekers hun vorderingen rechtvaardigen. De deskundige daarentegen is van mening, dat bij de bepaling van het inkomen uit de grond die is vrijgekomen als gevolg van het staken van de melkproductie, niet alleen rekening moet worden gehouden met de inkomsten uit de pacht van het weideland, doch ook met de inkomsten uit de pacht van de gebouwen. Voor iedere verzoeker zijn de inkomsten uit de vrijgekomen grond en de daarop gevestigde gebouwen weergegeven in de navolgende tabel:

Op deze wijze van berekening van het inkomen uit de „vrijgekomen grond” is kritiek geuit door zowel de Commissie, die beklemtoont dat niet duidelijk is op welke basis de deskundige de pachtprijs voor de grond heeft vastgesteld, als door verzoekers, die opmerken dat indien ervan wordt uitgegaan dat zonder melkproductie ook de gebouwen zijn verpacht, een op zichzelf niet erg waarschijnlijke omstandigheid als gegeven wordt beschouwd, namelijk dat de landbouwers elders zouden zijn gaan wonen om uit hun onroerende goederen een alternatief inkomen te behalen, nog daargelaten dat hiermee geen rekening zou worden gehouden met de kosten voor alternatieve woonruimte.

b) Het inkomen uit de factor arbeid ten slotte komt overeen met de arbeidstijd die zou zijn vrijgekomen na de staking van de melkveehouderij. Voor de berekening van dit inkomen gaat de Commissie uit van het aantal uren dat nodig zou zijn geweest voor het verzorgen van de veestapel die bestond op het moment van de beëindiging van de melkproductie, en trekt zij vervolgens van dit cijfer het — door haar op 2 496 uur per jaar gestelde — aantal arbeidsuren van het bedrijfshoofd voor de verzorging van elke individuele koe af. Deze berekening is gebaseerd op het aantal uren dat het bedrijfshoofd gewoonlijk aan de verzorging besteed en op het uurloon van een landarbeider in de betrokken periode, dat destijds tussen 14 en 16 HFL lag, zoals blijkt uit de navolgende tabel:

Al deze gegevens worden door verzoekers niet betwist. De deskundige daarentegen is van mening, dat bij de berekening van het inkomen uit arbeid ook rekening moet worden gehouden met de arbeid die theoretisch wordt verricht door de gezinsleden. Op basis hiervan en op basis van de door de Commissie aangegeven gemiddelde arbeidsuren komt de deskundige tot het navolgende inkomen uit kapitaal:

De Commissie merkt op, dat de cijfers op basis waarvan de deskundige het (theoretisch) inkomen uit arbeid heeft bepaald, verschillen van die waarover partijen het eens zijn geworden. Verzoekers op hun beurt betwisten, dat voor de berekening rekening kan worden gehouden met de arbeid van gezinsleden. De deskundige heeft volgens hen ten onrechte hun gezinssituatie buiten beschouwing gelaten. Aldus heeft hij geen rekening gehouden met het feit dat de kinderen van Mulder, Brinkhoff en Muskens destijds te jong waren om buitenshuis te werken en dat de echtgenoten slechts gedurende enkele uren per dag meehielpen bij de productieactiviteiten, zodat het ondenkbaar is dat zij buiten het bedrijf zouden kunnen werken en een zelfstandig inkomen zouden kunnen behalen, en dat Twijnstra ten slotte in de betrokken periode geen gezin had.

De berekening van de Commissie betreffende het inkomen uit de factor arbeid en de factor grond is tussen partijen niet in geschil, zodat het niet noodzakelijk en evenmin dienstig lijkt om iets over de bepaling van deze inkomsten te zeggen, zodat slechts akte behoeft te worden genomen van de door de Commissie verstrekte algemene gegevens betreffende deze inkomsten (betreffende het gemiddelde loon van een landarbeider per maand en de gemiddelde pachtprijs voor weideland gedurende de betrokken periode). Ik acht het evenwel gewenst om iets te zeggen over de door de deskundige gevolgde methode. Vooral met betrekking tot de factor grond ben ik het eens met de redenering van de deskundige, volgens wie niet alleen de grond maar alle op de grond staande bedrijfsgebouwen als verpacht zouden moeten worden beschouwd. Het is namelijk redelijk om aan te nemen, dat verzoekers, zoals iedere andere onderneming in een vergelijkbare situatie, deze gebouwen voor andere activiteiten hebben gebruikt. Het is derhalve billijk om in het inkomen uit de factor grond niet alleen de grond doch ook de daarop staande gebouwen mee te rekenen. De post inkomen uit arbeid daarentegen lijkt door de deskundige niet correct te zijn geraamd. Hij heeft bij de berekening namelijk ook de inkomsten meegerekend die de gezinsleden van de eigenaar van het bedrijf uit activiteiten buiten dit bedrijf zouden hebben kunnen behalen; daarbij heeft hij geen rekening gehouden met de omstandigheid dat in casu, gelet op de hiervoor reeds beschreven bijzonderheden van de gezinssituaties van verzoekers, niet via vermoedens uit statistische gegevens betreffende een specifieke situatie conclusies betreffende externe arbeid van de gezinsleden kunnen worden getrokken.

De schadevergoeding van Mulder

In de memorie van 4 juni 1997 stelt Mulder het aan schadevergoeding gevorderde bedrag op 703 090 HFL. Er moet van worden uitgegaan, dat deze opgave in de plaats komt van de voorgaande opgaven van andere bedragen.

Met betrekking tot de vervangingsinkomsten in de jaren 1984-1988 zonder melkproductie verklaart verzoeker, mede onder overlegging van een desbetreffend rapport (zie bijlage 1 bij de op 18 juni 1993 ingediende opmerkingen), dat hij de vóór 1984 opgebouwde melkveestapel tegen een veel lagere prijs heeft verkocht en dat hij zich vervolgens na de weigering van een melkquotum voor de jaren 1984-1988 heeft beziggehouden met het opfokken van een vleesveestapel : schapen, koeien en stieren. In de na de uitspraak van het arrest van 1992 ingediende memories geeft verzoeker als algemene gegevens betreffende de alternatieve inkomsten op:

De door de Commissie aan verzoeker Mulder aangeboden schadevergoeding bedraagt in totaal 50 579,15 HFL, en wel op basis van de navolgende gegevens:

Ten slotte bedraagt het totaalbedrag van de aan Mulder toekomende schadevergoeding volgens de deskundige 475 767 HFL, berekend op basis van de navolgende gegevens:

Op basis van hetgeen tot dusverre is opgemerkt en van de conclusies waartoe ik ben gekomen met betrekking tot de afzonderlijke factoren van het theoretisch inkomen en het (theoretisch) vervangingsinkomen^(*), blijkt dat het totaalbedrag van de inkomsten in de betrokken periode, dat wil zeggen van 1 oktober 1984 tot 1 augustus 1988, 630 416 HFL bedroeg, en wel op basis van de gegevens in de navolgende tabel:

Op grond van de hiervoor uiteengezette overwegingen wordt bij de berekening van de schadevergoeding geen rekening gehouden met het bedrag dat verzoeker als feitelijke vervangingsinkomsten heeft opgegeven, aangezien dit lager is dan het theoretisch vervangingsinkomen. Gelet op het verschil tussen de theoretische en de alternatieve inkomsten betreffende de afzonderlijke melkprijsjaren, is het totale bedrag van de schadevergoeding derhalve gelijk aan 630 416 HFL, vermeerderd met interessen tegen de voet van 1,3 % vanaf 1 oktober 1984 tot 19 mei 1992, met ingang van welke datum de moratoire interessen 8 % per jaar bedragen tot de datum van daadwerkelijke betaling.

De schadevergoeding van Brinkhoff

In de memorie van 4 juni 1997 stelt Brinkhoff het aan schadevergoeding gevorderde bedrag op 570 020 HFL. Er moet van worden uitgegaan, dat deze opgave in de plaats komt van de voorgaande opgaven van andere bedragen.

Brinkhoff verklaart in de na de uitspraak van het arrest van 1992 ingediende memories, dat hij in de relevante periode voor de bepaling van de schadevergoeding, dat wil zeggen de jaren 1984-1989, meerdere activiteiten heeft uitgeoefend: hij heeft jongvee ingeschaard, ruwvoer verkocht, was vrachtwagenchauffeur en heeft een loonwerkbedrijf opgestart. Met al deze werkzaamheden heeft hij gedurende de jaren 1984, 1985 en 1986 een hoger inkomen behaald dan het theoretisch inkomen dat is berekend op basis van de door de verwerende instellingen aangegeven methode. De Commissie is derhalve van mening, dat met betrekking tot de eerste drie jaar rekening moet worden gehouden met de werkelijke vervangingsinkomsten, terwijl voor de melkprijsjaren 1987/1988 en 1988/1989 de gegevens betreffende het „theoretisch” vervangingsinkomen dienen te worden toegepast. Met betrekking tot de laatste twee melkprijsjaren merkt verzoeker op, dat het lagere inkomen gedurende de jaren 1987 en 1988 te wijten was aan een samenloop van omstandigheden: a) het feit dat de gekweekte mais was weggerot, hetgeen bevestigt dat zijn grond niet geschikt was voor akkerbouw doch enkel voor veeteelt; b) het feit dat door de invoering van de extraheffing het aantal stuks melkvee op de melkveehouderijbedrijven daalde, waardoor de vraag naar jongvee en voeder daalde, en c) het feit dat voor het loonwerkbedrijf na het opstarten vernieuwing en uitbreiding van het machinepark noodzakelijk was, waarvoor hij evenwel niet over voldoende kapitaal beschikte. Volgens de gegevens die verzoeker in zijn memories na het arrest van 1992 heeft overgelegd, zou het totaalbedrag van de vervangingsinkomsten voor de jaren 1984-1987 overeenkomen met de bedragen in de navolgende tabel:

De door de Commissie aan verzoeker Brinkhoff aangeboden schadevergoeding bedraagt in totaal 109 675,55 HFL, en wel op basis van de navolgende gegevens:

Ten slotte bedraagt het totaalbedrag van de aan Brinkhoff toekomende schadevergoeding volgens de deskundige 386 891 HFL, en wel op basis van de navolgende gegevens:

Op basis van hetgeen tot dusverre is opgemerkt en van de conclusies waartoe ik ben gekomen met betrekking tot de afzonderlijke bestanddelen van het theoretisch inkomen en het (theoretisch) vervangingsinkomen^(*), blijkt dat het totaalbedrag van de inkomsten in de betrokken periode, dat wil zeggen van 5 mei 1984 tot 31 december 1988, 363 908 HFL bedroeg. Op grond van de hiervoor uiteengezette overwegingen zal het bedrag dat verzoeker als werkelijke vervangingsinkomsten heeft opgegeven, enkel van belang zijn voor de eerste drie melkprijsjaren, dat wil zeggen de jaren 1984-1987, aangezien deze inkomsten hoger zijn dan het theoretisch vervangingsinkomen, terwijl voor de laatste twee melkprijsjaren rekening wordt gehouden met de theoretisch berekende vervangingsinkomsten. De algemene gegevens betreffende de afzonderlijke melkprijsjaren worden weergegeven in de navolgende tabel:

Gelet op het verschil tussen de theoretische en de alternatieve inkomsten betreffende de afzonderlijke melkprijsjaren, is het totale bedrag van de schadevergoeding derhalve gelijk aan 363 908 HFL, vermeerderd met interessen tegen de voet van 1,3 % vanaf 5 mei 1984 tot 19 mei 1992, met ingang van welke datum de moratoire interessen 8 % per jaar bedragen tot de datum van daadwerkelijke betaling.

De schadevergoeding van Muskens

In de memorie van 4 juni 1997 stelt Muskens het aan schadevergoeding gevorderde bedrag op 535 762 HFL. Er moet van worden uitgegaan, dat deze opgave in de plaats komt van de voorgaande opgaven van andere bedragen.

Muskens heeft zijn grond voor de teelt van verschillende akkerbouwgewassen gebruikt, waarmee hij in de jaren 1984-1986 een gemiddelde omzet van 8 000 à 9 000 HFL per maand behaalde. Volgens de Commissie moet voor 1984 derhalve bij de berekening van de schadevergoeding rekening worden gehouden met het werkelijke inkomen en niet met het theoretische inkomen, aangezien het eerste hoger is dan het tweede. Muskens is het niet eens met deze berekeningsmethode, aangezien volgens hem de in aanmerking genomen cijfers de omzet weergeven en niet het inkomen van de drie betrokken jaren. In de na de uitspraak van het interlocutoir arrest overgelegde memories geeft hij als vervangingsinkomsten voor de afzonderlijke melkprijsjaren de bedragen in de navolgende tabel op:

De door de Commissie aan verzoeker Muskens aangeboden schadevergoeding bedraagt in totaal 120 090,83 HFL, en wel op basis van de navolgende gegevens:

Ten slotte bedraagt het totaalbedrag van de aan Muskens toekomende schadevergoeding volgens de deskundige 318 938 HFL, en wel op basis van de navolgende gegevens:

Op basis van hetgeen tot dusverre is opgemerkt en van de conclusies waartoe ik ben gekomen met betrekking tot de afzonderlijke bestanddelen van het theoretisch inkomen en het (theoretisch) vervangingsinkomen^(*), blijkt dat het totaalbedrag van de inkomsten in de betrokken periode, dat wil zeggen van 22 november 1984 tot 29 maart 1989, 445 563 HFL bedroeg. Op grond van de hiervóór uiteengezette overwegingen zal het bedrag dat verzoeker als werkelijke vervangingsinkomsten heeft opgegeven, enkel van belang zijn voor het melkprijsjaar 1986/1987, aangezien deze hoger zijn dan het theoretisch vervangingsinkomen, terwijl voor de laatste drie melkprijsjaren rekening wordt gehouden met de theoretisch berekende vervangingsinkomsten. De algemene gegevens betreffende de afzonderlijke melkprijsjaren worden weergegeven in de navolgende tabel:

Gelet op het verschil tussen de theoretische en de alternatieve inkomsten betreffende de afzonderlijke melkprijsjaren, is het totale bedrag van de schadevergoeding derhalve gelijk aan 445 563 HFL, vermeerderd met interessen tegen de voet van 1,3 % vanaf 22 november 1984 tot 19 mei 1992, met ingang van welke datum de moratoire interessen 8 % per jaar bedragen tot de datum van daadwerkelijke betaling.

De voor de waardering van de schade in aanmerking te nemen periode

Heinemann vordert schadevergoeding over de niet-leveringsperiode, dat wil zeggen de periode van 1 april 1984, de dag waarop hij de melkproductie had moeten hervatten, tot 28 augustus 1989, de dag waarop hij deze productie feitelijk heeft hervat. De Raad en de Commissie zijn het niet eens met de begindatum van de vergoedingsperiode, op grond dat verzoeker een niet-leveringsverbintenis uit hoofde van verordening nr. 1078/77 was aangegaan die op 20 november 1984 afliep. Bijgevolg zou het melkprijsjaar 1984/1985 voor Heinemann niet op 1 april 1984 moeten ingaan, doch op 20 november van dat jaar, en zou het niet in zijn geheel voor de berekening van de schadevergoeding in aanmerking kunnen worden genomen. De Commissie merkt met betrekking tot de datum van het begin van de in aanmerking genomen periode bovendien nog op, dat het Hof in het interlocutoir arrest van 1992 had vastgesteld, dat de voor de schadevergoeding relevante niet-leveringsperiode loopt van 1 april 1984 tot 29 maart 1989, de datum van inwerkingtreding van verordening nr. 764/89. Verzoeker zou derhalve geen schadevergoeding over een latere periode — in casu van 29 maart 1989 tot 28 augustus 1989 — kunnen vorderen. Vanaf 29 maart 1989 zou verzoeker de financiële consequenties van de verlate hervatting van de melkproductie zelf moeten dragen. Tijdens de schriftelijke behandeling stemde verzoeker ermee in om de door de Commissie aangegeven datum van 20 november 1984 als dies a quo (van de relevante periode voor de schadevergoeding) te beschouwen. Hij blijft het evenwel oneens met de door de Commissie aangegeven einddatum, en betoogt dat in de periode na 29 maart 1989 in feite geen enkele Duitse melkveehouder een quotum heeft ontvangen op basis waarvan hij de melkproductie had kunnen hervatten. Het feit dat hij zijn melkproductie in augustus daaraanvolgend heeft hervat, zou derhalve te wijten zijn aan de omstandigheid dat het voor die datum onmogelijk was geweest om een melkquotum te verkrijgen.

Zoals ik reeds heb opgemerkt in zaak C-104/89, moet de schadevergoeding worden berekend met betrekking tot de periode van feitelijke verhindering van de melklevering, zodat de in punt 26 van het arrest van 1992 aangegeven begin- en einddatum van deze periode als een aanwijzing moeten worden beschouwd voor het tijdsverloop tussen de handeling voor welke onrechtmatigheid de Gemeenschap tot schadevergoeding is veroordeeld, en de datum van het herstel van het recht op melkquota. Het feit dat de verordening van 1989 op grond waarvan de verzoekers bij de nationale autoriteiten om toewijzing van het quotum moesten verzoeken, niet de onmiddellijke hervatting van de productie mogelijk maakte, brengt dunkt mij voor de Gemeenschap overigens niet de verplichting mee om ook over de periode na deze datum de weggevallen productie te vergoeden, aangezien de eventuele niet-levering van melk gedurende die periode niet aan het gedrag van de instellingen is te wijten, doch eventueel aan het gedrag van de nationale autoriteiten. Ten aanzien van Heinemann is de voor de waardering van de schadevergoeding in aanmerking te nemen niet-leveringsperiode dan ook dé periode van 20 november 1984 tot 29 maart 1989.

De referentiehoeveelheid en het kortingspercentage

Partijen zijn het eens over de referentiehoeveelheid waarvan voor de berekening van het theoretisch inkomen moet worden uitgegaan. Deze hoeveelheid is gelijk aan de referentiehoeveelheid die aan Heinemann was toegewezen toen hij in 1979 de niet-leveringsverbintenis aanging, dat wil zeggen 36 705 kg. Op grond van hetgeen het Hof in het arrest van 1992 heeft vastgesteld, moet deze hoeveelheid worden verhoogd met 1 % en moet vervolgens een percentage worden afgetrokken, dat gelijk is aan het kortingspercentage dat op de in 1984 in Duitsland toegewezen melkquota is toegepast (artikel 2, lid 2, van verordening nr. 856/84). De vaststelling van dit laatste percentage is nog in geschil. Volgens Heinemann bepaalt de Duitse Milchgarantiemengen-Verordnung (hierna: „MGV”), dat het nationale kortingspercentage, dat 4 % bedraagt, voor een geringe melkproductie zoals die van verzoeker niet hoger mag zijn dan 2 %. Volgens de Raad en de Commissie wordt in de Duitse regeling evenwel niet in de toepassing van een lager percentage dan het algemene kortingspercentage van 4 % voorzien. Ook merkt de Commissie nog op, dat voor de melkprijsjaren na 1984/1985 in Duitsland een kortingspercentage van 7,5 % is toegepast, zodat het door de instellingen voorgestelde percentage van 4 % gunstiger zou zijn dan het algemene percentage van de nationale regeling. Aangezien partijen het op dit punt niet eens zijn kunnen worden, heeft het Hof de deskundige gevraagd om te bepalen, welke de oorspronkelijke referentiehoeveelheid van Heinemann was en om vervolgens het kortingspercentage aan te geven. De deskundige heeft in reactie daarop verklaard, dat in casu een gedifferentieerd kortingspercentage van toepassing is. In het bijzonder is voor de eerste drie melkprijsjaren — van 1984 tot begin 1987 — het kortingspercentage van 2 % van toepassing, aangezien § 4, leden 2 en 3, van de MGV in een uitzondering op de toepassing van het kortingspercentage van 4 % voorziet voor de bedrijven, zoals dat van Heinemann, waarvan de melkproductie minder dan 161 000 kg bedraagt. Volgens de deskundige zou vervolgens voor de jaren 1987-1989 het door de Duitse autoriteiten gehanteerde kortingspercentage van 7,5 % moeten worden toegepast. Voor de verschillende melkprijsjaren zouden de kortingspercentage er dan als volgt uitzien:

Verzoeker betwist deze gegevens niet. Hij merkt enkel op, dat de betrokken nationale regeling voor de jaren 1987 en 1988, dat wil zeggen de jaren waarin de ondernemingen niet alle op uniforme wijze werden behandeld, in een vergoeding voor geringe hoeveelheden melk voorzag.^(*) Aangezien verzoekers referentiehoeveelheid 36 705 kg bedroeg en deze hoeveelheid recht op deze vergoeding gaf, had Heinemann voor de melkprijsjaren 1987/1988 en 1988/1989 aanspraak op een vergoeding van 440 DM per jaar. Dienaangaande wil ik slechts opmerken, dat de deskundige bij de berekening van het inkomen uit de melkverkoop de vergoeding waarop verzoeker verklaart recht te hebben, heeft meegerekend. Een van de bestanddelen van het inkomen uit de melkverkoop is namelijk de vergoeding van 600 DM voor het melkprijsjaar 1987/1988 en van 482 DM voor het melkprijsjaar 1988/1989 (zie tabel op blz. 52 van het deskundigenrapport). De Commissie daarentegen aanvaardt het voorstel van de deskundige niet en beperkt zich tot een verwijzing naar hetgeen zij eerder heeft verklaard tot staving van haar interpretatie van de Duitse regeling.

Ofschoon het natuurlijk niet aan de gemeenschapsrechter staat om het nationale recht uit te leggen, zij niettemin opgemerkt, dat ook de kritiek van de Commissie betreffende de door de deskundige bedoelde uitlegging van de Duitse regeling niet kan worden gedeeld, aangezien het om een algemene, niet gemotiveerde kritiek gaat. Bijgevolg zal voor de berekening van de referentiehoeveelheid worden uitgegaan van de gegevens van de deskundige.

Het inkomen uit de verkoop van melk en de verkoop van kalveren en reformkoeien

Met betrekking tot de verkoop van melk hebben partijen prijzen opgegeven die niet sterk verschillen. Het enige verschil is, dat terwijl verzoeker uitgaat van statistieken betreffende de regio Hannover, waaruit Heinemann afkomstig is, de Raad en de Commissie zich op gemiddelde gegevens voor het gehele nationale grondgebied baseren. Tijdens de schriftelijke procedure zijn partijen het eens geworden, in dier voege dat verweerders verzoekers gegevens betreffende zowel de melkprijs als de prijs van kalveren en reformkoeien hebben aanvaard. Deze prijzen worden weergegeven in de navolgende tabel, waarin de prijs van reformkoeien en kalveren wordt weergegeven onder de post „nevenproductie”:

Op basis van de gegevens waarover tussen partijen overeenstemming bestaat, komt de deskundige tot het navolgende totale inkomen uit de melkproductie:

Gelet op de overeenstemming betreffende de afzonderlijke posten en op hetgeen is opgemerkt betreffende de bepaling van het kortingspercentage, ben ik van mening, dat voor de bepaling van het theoretisch inkomen voor de eerste drie melkprijsjaren van het netto-inkomen in de laatste kolom van het kader in de voorgaande tabel met het kortingspercentage van 7,5 % moet worden uitgegaan en voor de laatste twee melkprijsjaren van het netto-inkomen in de laatste kolom in de voorgaande tabel van het kader met het kortingspercentage van 2 %.

De variabele kosten

Met betrekking tot de variabele kosten zijn partijen het eens over de berekeningsmethode, omdat verzoeker, die zijn aanvankelijk ingenomen standpunt heeft gewijzigd, zijn methode heeft aangepast aan die welke is vastgesteld in verordening nr. 2187/93 van de Raad. Partijen blijven het evenwel oneens over de statistische gegevens die voor de berekening moeten worden gebruikt. Verzoeker baseert zich namelijk enkel op de statistieken betreffende Westfalen-Lippe, terwijl verweerders uitgaan van de gegevens betreffende de gemiddelde productie van het gehele nationale grondgebied. Dienaangaande merkt de deskundige op, dat de gegevens waarop Heinemann zich baseert, betrekking hebben op enige bedrijven met een zeer hoge productiviteit, waarvan de productiekosten derhalve betrekkelijk laag zijn. Na een vergelijking van de statistieken van de regio Hannover met die van de regio Westfalen-Lippe is de deskundige tot de conclusie gekomen, dat het beter is om de variabele kosten van de melkproductie van Heinemann te bepalen op basis van de gegevens van de regio Hannover, waarin — het zij herhaald — verzoekers bedrijf is gevestigd. De gegevens betreffende Westfalen-Lippe en de specifiek verzoeker betreffende gegevens staan in de eerste navolgende tabel, terwijl de gegevens betreffende de variabele kosten per koe voor de regio Hannover in de tweede tabel staan:

Op basis van deze gegevens zouden de variabele kosten van Heinemann voor de jaren 1984-1989, nog steeds volgens de deskundige, bedragen:

Met betrekking tot deze berekening merkt de Commissie enkel op, dat de deskundige voor de vaststelling van de geleidelijke productiviteitsstijging van Heinemann is uitgegaan van de gemiddelden betreffende Nederland en niet van de gegevens betreffende de regio waarin verzoekers bedrijf is gevestigd. Deze kritiek is evenwel onjuist. Ofschoon de deskundige uitdrukkelijk had verklaard (blz. 13 van het deskundigenrapport), dat ook voor de vaststelling van de schadevergoeding van verzoeker dient te worden uitgegaan van de procentuele productiviteitsstijging in Nederland, blijkt namelijk duidelijk (uit de hier weergegeven tabellen) dat hij zich voor nagenoeg alle gegevens heeft gebaseerd op de statistieken betreffende ondernemingen in de regio Hannover waarin verzoeker is gevestigd, en dat derhalve — zoals de deskundige zelf heeft opgemerkt — het gebruik van de cijfers betreffende de productiviteit in Nederland in de totale berekening een zeer geringe invloed heeft. Voor de berekening van de variabele kosten kunnen dan ook de gegevens van de deskundige worden gevolgd. Zoals bekend, heb ik mij in de zaak Mulder e.a. voor de bepaling van de kosten van de theoretische melkproductie niet op de berekening van de deskundige gebaseerd, en wel voornamelijk om twee redenen: omdat de kosten voor het onderhoud van de installaties te hoog waren begroot en omdat enige in aanmerking genomen uitgavenposten niet juist bleken. Aangezien partijen in casu geen kritiek op de door de deskundige in aanmerking genomen kosten hebben geuit en mede gelet op de betrekkelijk geringe melkproductie van Heinemann en derhalve op de geringe invloed van de kosten die in de conclusie in de zaak Mulder e.a. zijn aangemerkt als kosten die niet in de algemene berekening konden worden opgenomen, kan worden geconcludeerd, dat voor de berekening van de variabele kosten hier de gegevens van de deskundige moeten worden aangehouden.

De theoretische vervangingsinkomsten

Zoals bekend, wordt het theoretisch vervangingsinkomen bepaald op basis van de berekening van de inkomsten uit de drie productiefactoren die bij de staking van de melkproductie zijn vrijgekomen: kapitaal, grond en arbeid.

De werkelijke vervangingsinkomsten uit de stiermesterij gedurende de jaren 1984-1989

De vervangingsactiviteit die verzoeker in de periode 1984-1989 werkelijk heeft verricht, is de stiermesterij. Dit feitelijk gegeven wordt niet betwist, ofschoon er nog verschil van mening bestaat omtrent het aantal runderen dat door Heinemann is gehouden. Verzoeker verklaart, zonder enig bewijs te verstrekken, dat hij negen stieren heeft gehouden, hetgeen het maximum aantal is dat het hiertoe bestemde gedeelte van de stal kon bevatten. Het totaal aantal stieren zou derhalve gelijk zijn aan het voordien gehouden aantal melkkoeien van verzoeker. De Commissie is het niet eens met deze berekening en acht het niet juist om het inkomen uit deze beide activiteiten te relateren aan het voor de melkproductie bestemde gedeelte van de stal. Op basis van de door verzoeker verstrekte gegevens betreffende het gemiddelde inkomen uit de stiermesterij gedurende de melkprijsjaren 1984-1989 (zie verzoekers memorie van 30 juni 1993, blz. 8), komt de Commissie tot de conclusie, dat Heinemann in feite in het geheel geen schade heeft geleden, of dat zijn financieel verlies miniem was, aangezien de door hem zelf uitgeoefende vervangingsactiviteiten een hoger inkomen hebben opgeleverd dan de eventuele melkproductie zou hebben gedaan. De Commissie voert op basis van de gegevens van de deskundige Wortmann haar eigen berekeningen uit, die in de navolgende tabel zijn weergegeven:

De Commissie, die verklaart zich te baseren op de gegevens van de deskundige Wortmann (zonder overigens aan te geven in welke van de door verzoeker overgelegde deskundigenrapporten deze gegevens zouden voorkomen), stelt verder, dat het verschil tussen het inkomen uit de theoretische productie van melk en de vervangingsinkomsten slechts 4 739 DM zou bedragen. Terwijl het theoretisch inkomen uit de melkproductie volgens dit deskundigenrapport namelijk 54 991 DM bedroeg, zou verzoekers werkelijke inkomen in de jaren 1984-1989 50 252 DM hebben bedragen, zoals blijkt uit de navolgende tabel: