Hof van Justitie EU 17-01-1995 ECLI:EU:C:1995:6

De middelen in hogere voorziening

Ondersteund door Clé en de Booksellers Association stelt de PA in een eerste middel, dat het Gerecht het recht heeft geschonden, toen het in rechtsoverweging 72 de stelling van de Commissie bevestigde, dat de PA een „collectief stelsel” heeft ingevoerd dat alle boekhandelaren voor een bepaald boek eenzelfde prijs voorschrijft, terwijl de NBA iedere uitgever de mogelijkheid bieden zijn individueel verkoopprijzen voor te schrijven. Volgens de PA zijn de enige collectieve elementen van het stelsel gelegen in het feit, dat deze overeenkomsten de PA de bevoegdheid verlenen standaardvoorwaarden aan alle boekhandelaren van het Verenigd Koninkrijk en Ierland mede te delen, de boekhandelaren in staat stellen hun onderneming op rationele wijze te beheren, gemeenschappelijke uitzonderingen op de voorgeschreven prijs voorzien en, ten slotte, de PA de mogelijkheid bieden toezicht uit te oefenen op de toepassing van de standaardvoorwaarden.

In een tweede middel betoogt de PA, dat het Gerecht in de rechtsoverwegingen 85 tot en met 87 van het bestreden arrest het recht heeft geschonden, omdat het niet vaststelt dat de verwijzing van de Commissie naar haar beschikking 82/123/EEG van 25 november 1981 inzake een procedure op grond van artikel 85 van het EEG-Verdrag (IV/428 — VBBB/VBVB, PB 1982, L 54, biz. 36, en arrest van 17 januari 1984, gevoegde zaken 43/82 en 63/82, VB VB en VBBB, Jurispr. 1984, blz. 19; hierna: „de zaak van de Nederlandstalige boeken”) irrelevant was op grond van de verschillen met de in de onderhavige zaak in geding zijnde overeenkomsten.

Verder is de PA van mening dat de in rechtsoverweging 87 van het arrest weergegeven stelling van de Commissie, dat deze verwijzing alleen van belang was als herinnering aan een algemeen beginsel, volgens hetwelk de voordelen van een stelsel binnen een nationale markt de toepassing van dit stelsel op de handel in boeken tussen Lid-Staten niet onmisbaar maken, eveneens niet ter zake dienend was. Het voornaamste argument van de PA was immers niet dat, omdat het collectief voorschrijven van verkoopprijzen gunstig was voor de nationale markt, dit daardoor ook onmisbaar was voor de handel tussen Lid-Staten, doch dit argument is altijd geweest, dat de NBA onmisbaar waren om de Ierse lezers dezelfde voordelen te kunnen bieden als het Britse publiek. Deze rechtsdwaling had door het Gerecht moeten worden veroordeeld.

In een derde middel stelt de PA, dat het Gerecht het recht heeft geschonden, toen het het standpunt van de Commissie bevestigde, dat de NBA niet onmisbaar waren om de nagestreefde doelstellingen te bereiken, zonder een uitspraak te doen over de vraag of deze doelstellingen daadwerkelijk werden bereikt of niet. Om vast te stellen of de overeenkomst onmisbaar was had het Gerecht eerst de doelstellingen van de NBA moeten bepalen en vervolgens, in voorkomend geval, moeten onderzoeken, in hoeverre de NBA deze doelstellingen daadwerkelijk bereikten en, ten slotte, of het mogelijk was deze te bereiken op een wijze die de mededinging minder beperkte.

In een vierde middel verwijt de PA het Gerecht, een verkeerde uitlegging te hebben gegeven aan artikel 85, lid 3, van het Verdrag, door in rechtsoverweging 84, laatste volzin, van het bestreden arrest te oordelen, dat de PA, een vereniging van in het Verenigd Koninkrijk gevestigde uitgevers, zich niet op eventuele negatieve gevolgen die zich door ontbinding van de NBA op de Ierse markt zouden kunnen voordoen, kon beroepen om aan te tonen dat de NBA onmisbaar waren.

In een vijfde middel betoogt de PA, dat het Gerecht het recht heeft geschonden, door, eveneens in rechtsoverweging 84 van het arrest, het argument af te wijzen, dat het NBA-systeem ineen zou storten indien zijn toepassingsgebied tot de nationale markt werd beperkt. De PA ontkent namelijk een dergelijk argument ooit te hebben aangevoerd.

In een zesde middel stelt de PA verschillende schendingen van het recht door het Gerecht ten aanzien van de vonnissen van de Restrictive Practices Court (hierna: „RPC”).

In de eerste plaats heeft zij, anders dan het Gerecht in rechtsoverweging 79 stelt, nooit verklaard, dat de Commissie en het Gerecht gebonden waren aan de vaststellingen van de RPC betreffende de positieve gevolgen van de NBA voor de nationale markt van het Verenigd Koninkrijk, maar heeft zij zich tot staving van haar verzoek om een ontheffing enkel willen beroepen op vaststellingen en gegevens die deze positieve gevolgen bevestigden.

Voorts heeft het Gerecht in diezelfde rechtsoverweging ten onrechte geoordeeld, dat de Commissie voldoende rekening had gehouden met de conclusies van de RPC. Uit punt 43 van de beschikking blijkt immers niet, dat zij de conclusies in die beslissingen heeft onderzocht.

Ten slotte heeft het Gerecht het recht geschonden, door in rechtsoverweging 77 van het arrest te verwijzen naar de verklaring van de PA, dat de conclusies van de RPC over de voordelen van de NBA zowel golden voor de intracommunautaire handel als voor de verkoop, op het grondgebied van het Verenigd Koninkrijk, van de in het eigen land geproduceerde boeken. De PA heeft nooit iets dergelijks beweerd, doch heeft enkel betoogd, dat deze voordelen zowel aan het Ierse als aan het Britse publiek ten goede kwamen.

In een zevende middel stelt de PA, dat het Gerecht de vier argumenten die zij tot staving van de onmisbaarheid van de NBA had aangevoerd, ten onrechte afzonderlijk heeft onderzocht (r. o. 96 tot en met 115 van het bestreden arrest), terwijl haars inziens het individueel voorschrijven van de verkoopprijs juist door de cumulatieve werking van de in die argumenten genoemde problemen ondoeltreffend wordt, zodat een systeem als de NBA onmisbaar is om de beoogde doelstellingen te bereiken.

In een achtste middel verklaart de PA, dat het Gerecht het recht heeft geschonden, door niet vast te stellen, dat de bestreden beschikking in tegenspraak was met de mededeling van de Commissie aan de Raad van 27 november 1985 [Com(85)681 def.], waarin zij had verklaard, dat vaste verkoopprijzen van boeken een positieve bijdrage leverden om boekhandels die een uitgebreid fonds beheerden, te beschermen.

Het onderzoek dient te beginnen met het derde middel, dat een centrale plaats inneemt in het tot staving van de hogere voorziening ontwikkelde betoog. Dit middel moet overigens worden bezien in samenhang met het vierde en het zesde middel, die het onderzoek van het Gerecht naar het onderscheid tussen de nationale en de intracommunautaire gevolgen van de NBA in geding brengen.

In deze middelen wordt het Gerecht in wezen verweten, dat het geen rekening heeft gehouden met de gevolgen van het bestaan van één taalkundig gebied, waardoor er in Ierland en het Verenigd Koninkrijk één boekenmarkt bestaat. Door dit verzuim heeft het Gerecht het oordeel van de Commissie dat de uit de toepassing van de NBA voortvloeiende mededingingsbeperkingen niet onmisbaar waren, niet grondig genoeg onderzocht.

In rechtsoverweging 83 van het bestreden arrest oordeelde het Gerecht in de eerste plaats, dat „het bewijs dat de aan het NBA-systeem op nationaal niveau inherente voordelen zich eveneens uitstrekken tot de intracommunautaire handel, eventueel nuttig had kunnen zijn indien de Commissie verzoekster de gevraagde ontheffing had geweigerd omdat de voorwaarde betreffende de verbetering van de technische of economische vooruitgang niet was vervuld. Deze laatste voorwaarde is in casu evenwel niet in geding, aangezien de reden voor de afwijzing van het verzoek van de PA uitsluitend de onmisbaarheid van de uit de toepassing van de NBA voortvloeiende beperkingen van de mededinging betreft. Het Gerecht behoeft derhalve de voordelen van de NBA op de nationale markt, gesteld dat deze zijn aangetoond, niet te onderzoeken om de wettigheid van de door de Commissie vastgestelde negatieve beschikking te toetsen.”

In deze redenering wordt eraan voorbijgegaan dat moest worden onderzocht in hoeverre, gelet op het hierboven genoemde bestaan van één taalgebied, de door de NBA beoogde doelstellingen, de daaruit voortvloeiende beperkingen van de mededinging en het verband tussen de doelstellingen en de beperkingen op dezelfde dan wel op een andere manier moesten worden beoordeeld, naar gelang het onderzoek alleen op het Britse grondgebied of op de gemeenschapsmarkt betrekking had.

Vervolgens oordeelde het Gerecht in rechtsoverweging 84 van het bestreden arrest, „dat de PA, een vereniging van in het Verenigd Koninkrijk gevestigde uitgevers, zich niet kan beroepen op eventuele negatieve gevolgen die zich op de Ierse markt zouden kunnen voordoen, ook al behoort deze markt tot hetzelfde taalgebied”.

In deze overweging wordt het recht geschonden. De tekst noch de geest van artikel 85, lid 3, van het Verdrag staat immers toe dat deze bepaling aldus wordt uitgelegd, dat de daarin voorziene mogelijkheid om de bepalingen van lid 1 buiten toepassing te verklaren voor bepaalde overeenkomsten die bijdragen tot de verbetering van de produktie of van de verdeling der produkten of tot verbetering van de technische of economische vooruitgang, afhankelijk wordt gesteld van de voorwaarde dat deze gunstige gevolgen zich uitsluitend voordoen op het grondgebied van de Lid-Staat of Lid-Staten waarin de ondernemingen die partij zijn bij de overeenkomst, zijn gevestigd, en niet op het grondgebied van andere Lid-Staten. Een dergelijke uitlegging is onverenigbaar met de fundamentele doelstellingen van de Gemeenschap en met de begrippen gemeenschappelijke en interne markt.

Aangaande de beslissing van de RPC ten slotte merkte het Gerecht in rechtsoverweging 79 van het bestreden arrest op, dat „de Commissie, zoals blijkt uit punt 43 van de beschikking, de uitspraak van de Britse rechter niet buiten beschouwing heeft gelaten. De nationale rechter, die overigens uitspraak deed vóór de toetreding van het Verenigd Koninkrijk en Ierland tot de Europese Gemeenschappen, heeft zich evenwel, zoals de Commissie terecht heeft opgemerkt, niet rechtstreeks uitgesproken over de onmisbaarheid van de uit de NBA voortvloeiende beperkingen van de mededinging ín de gemeenschappelijke markt. Voor zover deze rechter indirect is ingegaan op de vraag van de buitenlandse handel, heeft hij aanvaard dat door de PA niet was aangetoond, dat de ontbinding van de NBA een aanzienlijke afname van de uitvoer tot gevolg zou hebben. Derhalve moet worden geconcludeerd, dat de beschikking niet ontoereikend is gemotiveerd, omdat daarin de vaststellingen van de Restrictive Practices Court uit 1962 of de bewijzen die verzoekster had overgelegd om aan te tonen, dat de situatie op de boekenmarkt sinds 1962 geen aanzienlijke wijziging heeft ondergaan, niet specifiek zijn weerlegd. In elk geval moet worden opgemerkt, dat, gelijk het Hof heeft beslist in zijn arrest van 17 januari 1984 (VBVB en VBBB, reeds aangehaald, r. o. 40), rechtspraak, zelfs wanneer ze aan alle Lid-Staten gemeen is, niet de doorslag mag geven bij de toepassing van de mededingingsregels van het Verdrag.”

Deze redenering vertoont een motiveringsgebrek, voor zover daaruit niet blijkt dat het Gerecht de juistheid heeft onderzocht van requirantes verklaring, die in rechtsoverweging 77 van het bestreden arrest is samengevat als volgt:

„Verzoekster betoogt, dat de Commissie op grond van het beginsel van behoorlijk bestuur rekening had moeten houden met de feitelijke vaststellingen uit de uitspraak van de Restrictive Practices Court van het Verenigd Koninkrijk van 1962, ofschoon zij bij de uitoefening van haar bevoegdheden niet aan dit vonnis was gebonden. Dienaangaande stelt de PA, dat de vaststelling van de onmisbaarheid van de NBA door de Britse rechter zowel geldt voor de handel tussen de staten als voor de verkoop, op het nationale grondgebied, van de in eigen land geproduceerde boeken. Deze feitelijke vaststellingen van de nationale rechter zijn zowel voor de Britse als voor de Ierse markt volstrekt geldig gebleven tot aan de dag van de beschikking. Verzoekster stelt eveneens, dat zij de Commissie een reeks bewijsstukken heeft overgelegd, die aantonen, dat de situatie sinds de uitspraak van de Restrictive Practices Court niet merkbaar is veranderd. (...)”

Uit de voorgaande overwegingen volgt, dat in het bestreden arrest op verschillende punten het recht is geschonden. Het dient daarom te worden vernietigd, zonder dat de andere middelen in de hogere voorziening behoeven te worden onderzocht.

Overeenkomstig artikel 54, eerste alinea, tweede volzin, van 's Hofs Statuut-EEG kan het Hof, ingeval het de beslissing van het Gerecht vernietigt, de zaak zelf afdoen wanneer deze in staat van wijzen is. Deze voorwaarde is in casu vervuld.

Het bij het Gerecht ingestelde beroep tot nietigverklaring van de beschikking van de Commissie

In haar beroep tot nietigverklaring heeft de PA een aantal middelen aangevoerd. Zoals opgemerkt in rechtsoverweging 8 hierboven, wordt het gedeelte van het arrest van het Gerecht waarin het middel wordt afgewezen, dat is ontleend aan het feit dat artikel 85, lid 1, niet is geschonden, in de hogere voorziening niet in geding gebracht en is dit gedeelte derhalve definitief geworden.

Mitsdien moet uitspraak worden gedaan over het middel, ontleend aan een onjuiste motivering van artikel 2 van de beschikking, betreffende de afwijzing van het verzoek om een ontheffing.

De PA betoogt in de eerste plaats, dat de motivering van de beschikking, wat het onderzoek van de onmisbaarheid van de mededingingsbeperkingen betreft (r. o. 71 tot en met 86 van de beschikking), is gebaseerd op gegevens die worden tegengesproken door bewijsstukken die tot staving van haar verzoek om een ontheffing zijn overgelegd. Als dergelijke bewijsstukken noemt de PA vooral de uitspraken van de RPC waaruit in de eerste plaats zou volgen, dat de vaststelling door uitgevers van verkoopprijzen voor „nettoboeken” in de kleinhandel na de verdwijning van de NBA niet lang zou kunnen blijven bestaan (LR 3RP 246, 312), en, in de tweede plaats, dat de ontbinding van de NBA zou leiden tot een vermindering van het aantal en de kwaliteit van de uitrusting van voorraadhoudende boekverkopers, een stijging van de boekenprijs en een afname van het aantal uitgegeven titels (LR 3RP 246, 322).

De PA betoogt in de tweede plaats, dat de beschikking is gebaseerd op een reeks feitelijke dwalingen en fouten in de redenering, meer in het bijzonder met betrekking tot de verwijzing, in punt 75 van de beschikking, naar de zaak van de Nederlandstalige boeken.

Aangezien de PA met deze twee argumenten in wezen wil aantonen, dat in de beschikking niet op de juiste wijze rekening is gehouden met haar argument betreffende de negatieve gevolgen van de beschikking voor de intracommunautaire handel en in het bijzonder voor de Ierse boekenmarkt, dienen zij gezamenlijk te worden behandeld.

Op grond van artikel 190 EG-Verdrag moeten de beschikkingen met redenen worden omkleed. Volgens vaste rechtspraak is de Commissie weliswaar niet gehouden in te gaan op alle punten feitelijk en rechtens die worden aangevoerd door de ondernemingen die om een ontheffing vragen, doch moet de motivering van elke bezwarende beschikking het Hof in staat stellen zijn wettigheidstoetsing uit te oefenen en moet zij zowel de Lid-Staten als de belanghebbende onderdanen laten weten, onder welke omstandigheden de Commissie het Verdrag heeft toegepast.

In casu heeft de PA de beslissingen van de RPC aangevoerd als essentieel bewijs voor de gestelde gunstige gevolgen. Haar argument dat de vaststellingen van de RPC over de gunstige gevolgen van de NBA in het Verenigd Koninkrijk eveneens relevant waren om de gevolgen van deze overeenkomsten in Ierland te beoordelen lijken, gelet op het feit dat er sprake is van één taalgebied, een serieus argument.

Onder deze omstandigheden had de Commissie de argumenten die de PA op basis van de beslissingen van de RPC had aangevoerd, moeten onderzoeken.

Om te beginnen moet worden opgemerkt, dat de Commissie de beslissingen van de nationale rechter in punt 43 van de beschikking weliswaar vermeldt, doch daarbij slechts het bestaan van deze beslissingen heeft gememoreerd, zonder op de inhoud ervan in te gaan.

Vervolgens moet worden vastgesteld, dat de Commissie in punt 72 van de beschikking, waarin zij de argumenten van de PA samenvat, de conclusies van de RPC of de voordelen van de NBA voor de Ierse boekenmarkt in het geheel niet ter sprake brengt.

De beschikking van de Commissie bevat dus geen enkele verklaring die rechtvaardigt waarom de conclusies van de RPC en de door de PA tot staving van haar stelling aangevoerde stukken niet relevant zouden zijn. Hieruit volgt, dat de Commissie, gelet op het feit dat er een enkel taalgebied bestaat, gevormd door de Britse en de Ierse markt, haar beschikking op dit punt ontoereikend heeft gemotiveerd.

In punt 75 van de beschikking verwijst de Commissie naar de toepassing van de NBA op de uitvoer naar andere Lid-Staten, in het bijzonder Ierland. Punt 75 van de beschikking luidt als volgt:

„(...) De Commissie heeft hier te maken met een prijsbindingssysteem dat zich uitstrekt tot de uitvoer naar andere Lid-Staten, in het bijzonder Ierland, alsmede tot de invoer en wederinvoer vanuit andere Lid-Staten, Ierland inbegrepen. Het systeem, zoals het nu wordt toegepast, verhindert op distributieniveau prijsconcurrentie als gevolg van handel tussen Lid-Staten. De Commissie heeft reeds in haar beschikking 82/123/EEG in zaak nr. IV/428 — VBBB/VBVB verklaard dat, om tot een verbetering van het uitgeven en verdelen van de betrokken boeken te geraken, een collectief stelsel van vaste wederverkoopprijzen dat het opleggen van mededingingsbeperkingen in de handel tussen Lid-Staten met zich brengt, zoals opgenomen in de betrokken overeenkomsten, niet onmisbaar is.”

Opgemerkt zij echter, dat in de zaak van de Nederlandstalige boeken de betrokken overeenkomst voor elke uitgever onder meer de verplichting bevatte, om voor elk van zijn uitgaven een prijs voor verkoop aan de consument vast te stellen die tot aan de detailverkoop moest worden geëerbiedigd, en een stelsel van erkende uitgevers en boekhandelaren invoerde, dat elke concurrentie met niet-erkende uitgevers en boekhandelaren uitsloot.

Het door de Vlaamse en Nederlandse verenigingen van uitgevers en boekhandelaren opgezette stelsel verschilde dus van het door de NBA ingevoerde stelsel, dat door het Gerecht is beschreven in de rechtsoverwegingen 4 en 5 van het bestreden arrest, die zijn weergegeven in rechtsoverweging 2 hierboven. De NBA zijn immers overeenkomsten die uniforme standaardverkoopvoorwaarden voor de verkoop van boeken tegen een vaste prijs voorzien, die enkel gelden wanneer de uitgever besluit een boek als „nettoboek” in de handel te brengen.

Mitsdien moet worden vastgesteld, dat aldus kennelijk ten onrechte naar de zaak van de Nederlandstalige boeken is verwezen, zodat de motivering onjuist is.

Bijgevolg moeten artikel 2 van de beschikking en, dientengevolge, de artikelen 3 en 4 nietig worden verklaard wegens schending van wezenlijke vormvoorschriften in de zin van artikel 173 EEG-Verdrag, zonder dat de andere door de PA aangevoerde middelen behoeven te worden onderzocht.

Kosten

Volgens artikel 122 van het Reglement voor de procesvoering beslist het Hof, wanneer de hogere voorziening gegrond is en het de zaak zelf afdoet, over de proceskosten. Ingevolge artikel 69, lid 2, dat op grond van artikel 118 van toepassing is op de hogere voorziening, wordt de in het ongelijk gestelde partij in de kosten verwezen, voor zover zulks is gevorderd. Aangezien de Commissie in het ongelijk is gesteld, dient zij niet alleen in haar eigen kosten te worden verwezen, doch ook in alle kosten die requirante zowel in de procedure voor het Gerecht als in die voor het Hof heeft gemaakt, alsmede in de kosten die Clé — The Irish Book Publishers Association en de Booksellers Association of Great Britain and Ireland wegens hun interventie voor het Hof hebben gemaakt.

Op grond van artikel 69, lid 4, van het Reglement voor de procesvoering kan het Hof bepalen, dat andere intervenienten dan de Lid-Staten en de instellingen hun eigen kosten zullen dragen. Onder deze omstandigheden zullen de intervenienten Pentos pic en Pentos Retailing Group Ltd hun eigen kosten dragen.