Hof van Justitie EU 15-06-2006 ECLI:EU:C:2006:401

De Franse regeling inzake de werkzaamheden van de artiestenbemiddelaar

De Franse regeling inzake de werkzaamheden van artiest

Artikel L. 762-1 van de code du travail, in de versie geldend aan het einde van de in het met redenen omkleed advies gestelde termijn, introduceert een vermoeden van loondienst. Dit artikel bepaalt:

„Elke overeenkomst op grond waarvan een natuurlijke of rechtspersoon met het oog op zijn productie tegen beloning een beroep doet op de medewerking van een uitvoerend artiest, wordt vermoed een arbeidsovereenkomst te zijn, wanneer deze artiest de werkzaamheden die het voorwerp vormen van deze overeenkomst niet uitoefent onder voorwaarden die zijn inschrijving in het handelsregister impliceren.

Dit vermoeden blijft bestaan ongeacht de aard en het bedrag van de vergoeding en ongeacht de kwalificatie van de overeenkomst door partijen. Het vervalt evenmin door het bewijs dat de artiest de vrijheid van zijn artistieke expressie behoudt, dat hij eigenaar is van (een deel van) het gebruikte materiaal of dat hij zelf een of meer personen in dienst heeft om hem te assisteren, mits hij persoonlijk deelneemt aan de uitvoering.

[...]”

Argumenten van partijen

De Commissie betoogt dat een nationale regeling die de afgifte van een vergunning aan in een andere lidstaat gevestigde artiestenbemiddelaars afhankelijk stelt van de behoeften aan artiestenbemiddeling, een ontoelaatbare belemmering vormt van het in artikel 49 EG neergelegde recht van vrije dienstverrichting.

De Franse regering erkent dat de belemmering van het recht van vrije dienstverrichting van in een andere lidstaat gevestigde artiestenbemiddelaars waarover de Commissie klaagt, heeft bestaan, maar preciseert dat de betrokken bepaling inmiddels bij wet nr. 2005-32 is gewijzigd.

Beoordeling door het Hof

In dit verband kan worden volstaan met vast te stellen dat, zoals de Franse regering overigens toegeeft, een nationale regeling die de afgifte van een vergunning voor de uitoefening van werkzaamheden als die van artiestenbemiddelaar, afhankelijk stelt van de behoeften aan artiestenbemiddeling, een belemmering vormt, aangezien zij ertoe strekt, het aantal dienstverrichters te beperken. De Franse regering heeft geen enkele reden genoemd die deze belemmering kan rechtvaardigen.

Aangaande het argument dat de Franse regering ontleent aan een wetswijziging die inmiddels zou hebben plaatsgevonden, zij eraan herinnerd dat bij een beroep krachtens artikel 226 EG het bestaan van een niet-nakoming moet worden beoordeeld op basis van de situatie aan het einde van de in het met redenen omklede advies gestelde termijn (zie onder meer arrest van 19 maart 2002, Commissie/Ierland, C-13/00, Jurispr. blz. I-2943, punt 21).

De Franse regeling die de afgifte van een vergunning aan in een andere lidstaat gevestigde artiestenbemiddelaars afhankelijk stelt van de behoeften aan artiestenbemiddeling, was echter aan het einde van de in het met redenen omklede advies gestelde termijn, te weten op 26 maart 2000, nog niet gewijzigd.

Het vierde onderdeel van de eerste grief is dan ook gegrond.

Argumenten van partijen

De Commissie betoogt dat het litigieuze vermoeden van loondienst, dat bovendien moeilijk is te weerleggen, een belemmering van de vrijheid van dienstverrichting vormt, voorzover in een andere lidstaat gevestigde artiesten moeten aantonen dat zij als zelfstandige werken en niet in loondienst, om te vermijden dat hun overeenkomst wordt gekwalificeerd als een arbeidsovereenkomst, in welk geval zij onderworpen zouden zijn aan de socialezekerheidsregeling van werknemers en aan de regeling inzake vakantie met behoud van loon. Deze belemmering zou onevenredig zijn aan het daarmee nagestreefde doel.

De Franse regering antwoordt dat voormeld vermoeden geen belemmering van de vrijheid van dienstverrichting vormt en bovendien eenvoudig te weerleggen is. Sedert circulaire DSS/DACI n° 2001/34 van de minister van werkgelegenheid en solidariteit van 18 januari 2001 inzake de rechtspraak van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen tot uitlegging van de rechtsbegrippen vervat in de artikelen 14, lid 1, sub a, 14 bis, lid 1, sub a, en 14 quater van verordening (EEG) nr. 1408/71, is de loutere verstrekking van formulier E 101 voldoende om het vermoeden van loondienst te weerleggen.

Bovendien betoogt deze regering dat het litigieuze vermoeden van loondienst in ieder geval rechtvaardiging kan vinden in redenen van algemeen belang in verband met de sociale bescherming van artiesten en de bestrijding van zwartwerk.

Beoordeling door het Hof

Om te beginnen moet worden benadrukt dat het onderhavige beroep enkel betrekking heeft op artiesten die in hun lidstaat van herkomst gevestigd zijn als dienstverrichter en daar gewoonlijk soortgelijke diensten verrichten (hierna: „betrokken artiesten”). Het betreft bovendien personen die hun werkzaamheden in Frankrijk op tijdelijke en zelfstandige basis komen uitoefenen. Dit beroep heeft derhalve noch betrekking op in Frankrijk gevestigde artiesten (zie in dit verband arrest van 29 april 2004, Commissie/Portugal, C-171/02, Jurispr. blz. I-5645, punt 24), noch op artiesten die hun werkzaamheden in Frankrijk uitoefenen in loondienst, dus als „werknemers” in de zin van het gemeenschapsrecht (zie in dit verband arrest van 27 juni 1996, Asscher, C-107/94, Jurispr. blz. I-3089, punt 25). Met het onderhavige beroep stelt de Commissie het Franse recht derhalve enkel aan de orde voorzover dit van toepassing is op uit een andere lidstaat afkomstige artiesten die als dienstverrichter werkzaam zijn.

Volgens vaste rechtspraak verlangt artikel 49 EG niet alleen de afschaffing van iedere discriminatie van de in een andere lidstaat gevestigde dienstverrichter, maar tevens de opheffing van iedere beperking van het vrij verrichten van diensten — ook indien deze beperking zonder onderscheid geldt voor binnenlandse dienstverrichters en dienstverrichters uit andere lidstaten — die de werkzaamheden van dienstverrichters uit andere lidstaten die in hun lidstaat van herkomst legaal gelijksoortige diensten verrichten, verbiedt, belemmert of minder aantrekkelijk maakt (zie in die zin arresten van 25 juli 1991, Säger, C-76/90, Jurispr. blz. I-4221, punt 12, en 25 oktober 2001, Finalarte e.a., C-49/98, C-50/98, C-52/98-C-54/98 en C-68/98-C-71/98, Jurispr. blz. I-7831, punt 28). Deze vrijheid komt zowel de verrichter als de ontvanger van de dienst ten goede (zie arresten van 31 januari 1984, Luisi en Carbone, 286/82 en 26/83, Jurispr. blz. 377, punt 16, en 13 juli 2004, Commissie/Frankrijk, C-262/02, Jurispr. blz. I-6569, punt 22).

In casu moet worden vastgesteld dat het litigieuze vermoeden van loondienst, los van de vraag of het moeilijk valt te weerleggen, een belemmering van de vrijheid van dienstverrichting in de zin van artikel 49 EG vormt. Immers, ook al ontneemt het strikt genomen de betrokken artiesten niet de mogelijkheid om hun werkzaamheden in Frankrijk als zelfstandige uit te oefenen, het veroorzaakt voor hen niettemin een ongemak dat hun werkzaamheden als dienstverrichter hindert. Om te voorkomen dat hun overeenkomst als arbeidsovereenkomst wordt aangemerkt, hetgeen tot extra kosten zou leiden doordat in Frankrijk bijdragen of premies verschuldigd zouden zijn uit hoofde van aansluiting bij het stelsel van sociale zekerheid van werknemers en doordat de artiest aan de regeling inzake vakantie met behoud van loon zou zijn onderworpen, moeten zij bewijzen dat zij hun arbeid niet in dienstverband, maar als zelfstandige verrichten. Het litigieuze vermoeden van dienstverband ontmoedigt daardoor de betrokken artiesten om hun diensten in Frankrijk te verrichten en de Franse organisatoren van voorstellingen om deze artiesten te engageren.

In dit verband betoogt de Franse regering dat het litigieuze vermoeden van loondienst geen belemmering van de vrijheid van dienstverrichting kan vormen, aangezien het hier gaat om een procedureregel die het in de rechtspraak van het Hof ontwikkelde doeltreffendheidsbeginsel eerbiedigt.

Hoewel het litigieuze vermoeden van loondienst, zoals elk vermoeden, een procedureregel is, moet niettemin worden vastgesteld dat de rechtspraak van het Hof waarop de Franse regering zinspeelt niet automatisch van toepassing is op alle nationale procedureregels, maar enkel betrekking heeft op procedurevoorschriften voor beroepen in rechte die ertoe strekken de bescherming van de rechten die de justitiabelen aan de rechtstreekse werking van het gemeenschapsrecht ontlenen, te waarborgen (zie met name arrest van 14 december 1995, Peterbroeck, C-312/93, Jurispr. blz. I-4599, punt 12). Het hier in geding zijnde vermoeden van loondienst geldt niet om uit het gemeenschapsrecht voortvloeiende rechten te waarborgen, maar vormt juist een belemmering voor dergelijke rechten.

De Franse regering voert bovendien aan, dat sinds de invoering van circulaire DSS/DACI n° 2001/34 de loutere verstrekking van formulier E 101 volstaat om het litigieuze vermoeden van loondienst voor de betrokken artiesten te weerleggen.

Ook zo voornoemde circulaire inderdaad tot gevolg mocht hebben dat het litigieuze vermoeden van loondienst automatisch niet meer geldt voor artiesten met een formulier E 101, dan nog moet worden vastgesteld dat deze circulaire is vastgesteld op 18 januari 2001, dus ruimschoots na het verstrijken van de in het met redenen omkleed advies gestelde termijn. Deze circulaire kan derhalve hoe dan ook geen wijziging brengen in de beoordeling in punt 38 van het onderhavige arrest.

Het vrij verrichten van diensten kan evenwel worden beperkt door nationale regelingen die hun rechtvaardiging vinden in de in artikel 46, lid 1, EG juncto artikel 55 EG genoemde redenen of in dwingende redenen van algemeen belang (zie in die zin arrest van 13 juli 2004, Commissie/Frankrijk, reeds aangehaald, punt 23), voorzover er geen communautaire harmonisatiemaatregelen bestaan die de ter bescherming van deze belangen noodzakelijke maatregelen voorschrijven (zie in die zin, in het kader van het vrije goederenverkeer, arrest van 5 oktober 1994, Centre d'insémination de la Crespelle, C-323/93, Jurispr. blz. I-5077, punt 31, en aangehaalde rechtspraak).

Het staat in beginsel aan de lidstaten te bepalen, in welke mate zij deze legitieme belangen willen beschermen en hoe deze mate van bescherming moet worden bereikt. Zij moeten hierbij echter binnen de door het Verdrag getrokken grenzen blijven en met name het evenredigheidsbeginsel eerbiedigen, ingevolge hetwelk de genomen maatregelen geschikt moeten zijn om de verwezenlijking van het gestelde doel te waarborgen en niet verder mogen gaan dan voor de bereiking van dat doel noodzakelijk is (zie met name arrest Säger, reeds aangehaald, punt 15, en arrest van 13 juli 2004, Commissie/Frankrijk, reeds aangehaald, punt 24).

In casu moet derhalve, om de gegrondheid te beoordelen van de tweede door de Commissie aangevoerde grief, worden onderzocht of voor het litigieuze vermoeden van loondienst, dat impliceert dat de artiesten onder het stelsel van sociale zekerheid van werknemers alsmede onder de regeling inzake vakantie met behoud van loon worden geplaatst, een rechtvaardiging kan worden ontleend aan een van de in punt 43 van het onderhavige arrest genoemde redenen en of deze maatregel evenredig is aan de nagestreefde doelen, of dat communautaire harmonisatiemaatregelen een dergelijke rechtvaardiging uitsluiten.

De Franse regering betoogt in dit verband dat het litigieuze vermoeden wordt gerechtvaardigd door twee dwingende redenen van algemeen belang, te weten de sociale bescherming van de betrokken artiesten en de bestrijding van zwartwerk.

Wat in de eerste plaats de sociale bescherming van de betrokken artiesten betreft, is het zeker niet uitgesloten dat zelfstandigen, zoals dienstverrichters, evenals werknemers behoefte kunnen hebben aan specifieke maatregelen die een zekere mate van sociale bescherming bieden (zie in die zin, op het gebied van de vrijheid van vestiging, arrest van 15 februari 1996, Kemmler, C-53/95, Jurispr. blz. I-703, punt 13). De sociale bescherming van dienstverrichters kan derhalve in beginsel behoren tot de dwingende redenen van algemeen belang die een beperking van het vrij verrichten van diensten kunnen rechtvaardigen.

Wat de waarborg van sociale zekerheid betreft, zij er evenwel aan herinnerd dat het specifieke vraagstuk van de wetgeving die geldt op het gebied van de sociale zekerheid voor dienstverrichters voorwerp vormt van een coördinatie op gemeenschapsniveau. Uit artikel 13, lid 1, van verordening nr. 1408/71, juncto de artikelen 4 en 14 bis, punt 1, sub a, van deze verordening blijkt immers dat op degenen die op het grondgebied van een lidstaat gewoonlijk werkzaamheden anders dan in loondienst uitoefenen en tijdelijk arbeid verrichten op het grondgebied van een andere lidstaat, de wetgeving van eerstbedoelde lidstaat van toepassing blijft. Volgens het door voormelde verordening in het leven geroepen stelsel kunnen de betrokken artiesten derhalve een beroep doen op de socialezekerheidsregeling van hun lidstaat van herkomst en niet op die van de lidstaat van bestemming, waarbij zij hun rechten bovendien kunnen aantonen door middel van een standaardformulier, de zogenoemde „E-101-verklaring” (zie in die zin arrest van 30 maart 2000, Banks e.a., C-178/97, Jurispr. blz. I-2005, punten 33 en 34).

In deze omstandigheden is de Franse Republiek niet gerechtigd om de betrokken artiesten te onderwerpen aan haar eigen socialezekerheidsregeling (zie in die zin arrest Banks e.a., reeds aangehaald, punten 41 en 42).

Wat de regeling inzake vakantie met behoud van loon betreft, zij opgemerkt dat richtlijn 93/104/EG van de Raad van 23 november 1993 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (PB L 307, biz. 18), regels inzake vakantie met behoud van loon bevat. Deze regels hebben evenwel enkel betrekking op werknemers en niet op dienstverrichters.

Hoewel de kwestie van vakantie met behoud van loon voor de betrokken werknemers op gemeenschapsniveau derhalve niet is geharmoniseerd, zodat de Franse Republiek in beginsel het recht behoudt om zelf in deze bescherming te voorzien, moet niettemin worden vastgesteld dat een (indirecte, op een vermoeden van loondienst gebaseerde, dan wel directe) aanspraak op vakantie met behoud van loon voor dienstverrichters moeilijk in overeenstemming is te brengen met het verrichten van werkzaamheden als zelfstandige. Het recht op vakantie met behoud van loon is immers een van de belangrijkste en meest kenmerkende voorrechten van arbeid in loondienst. Het verrichten van werkzaamheden als zelfstandige kenmerkt zich daarentegen juist door het ontbreken van een dergelijk recht op vakantie met behoud van loon.

Wat in de tweede plaats het doel van de bestrijding van zwartwerk betreft, moet worden vastgesteld dat de omstandigheid dat artiesten doorgaans onregelmatig en voor korte perioden door verschillende organisatoren van voorstellingen worden geëngageerd, op zich een algemene verdenking van zwartwerk niet kan rechtvaardigen. Dit geldt te meer, nu de betrokken artiesten in hun lidstaat van herkomst, waar zij gewoonlijk soortgelijke diensten verrichten, als dienstverrichter zijn gevestigd.

In deze omstandigheden zou, zoals de Commissie suggereert, zwartwerk doeltreffend kunnen worden bestreden door een stelsel van controle achteraf met dissuasieve sancties om individuele gevallen van het gebruik van een valse status van amateur of vrijwilliger, te voorkomen en vast te stellen.

Gelet op bovenstaande overwegingen is de tweede grief gegrond.

Bijgevolg moet worden vastgesteld dat de Franse Republiek

• door de afgifte van een vergunning aan in een andere lidstaat gevestigde artiestenbemiddelaars afhankelijk te stellen van de behoeften aan artiestenbemiddeling en

• door uit te gaan van het vermoeden van arbeid in loondienst in het geval van artiesten die in hun lidstaat van herkomst gevestigd zijn als dienstverrichter en daar gewoonlijk soortgelijke diensten verrichten,

de verplichtingen niet is nagekomen die op haar rusten ingevolge artikel 49 EG.