Arrest van het Hof (Eerste kamer) van 13 juli 2023

Unierecht

Italiaans recht

Ontvankelijkheid van de eerste vraag, de tweede vraag en de derde vraag, onder a)

51 Volgens de Italiaanse regering zijn de eerste vraag, de tweede vraag en de derde vraag, onder a), niet-ontvankelijk, aangezien zij berusten op de onjuiste veronderstelling dat de bij artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 doorgevoerde wetswijziging leidt tot het ontbreken van rechterlijke toetsing van de gegrondheid van de plaatsing van een entiteit op de ISTAT-lijst. Deze regering voert in dit verband aan dat de uit deze wijziging voortvloeiende beperking van de bevoegdheid van de Corte dei conti werd gevolgd door een uitbreiding van de algemene bevoegdheid van de bestuursrechter, die de „natuurlijke” rechter is om uitspraak te doen over handelingen van bestuursinstanties.

52 In dit verband zij eraan herinnerd dat het volgens vaste rechtspraak van het Hof in het kader van de in artikel 267 VWEU geregelde samenwerking tussen het Hof en de nationale rechterlijke instanties uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid voor de te geven rechterlijke beslissing draagt, om – rekening houdend met de bijzonderheden van de zaak – zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis als de relevantie van de door hem aan het Hof voorgelegde vragen te beoordelen. Wanneer de gestelde vragen betrekking hebben op de uitlegging van het Unierecht, is het Hof dan ook in beginsel verplicht om daarop te antwoorden (arrest van 25 mei 2023, WertInvest Hotelbetrieb, C‑575/21, EU:C:2023:425, punt 29 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

53 Hieruit vloeit voort dat er een vermoeden van relevantie geldt voor de vragen over de uitlegging van het Unierecht die de nationale rechter heeft gesteld binnen het onder zijn eigen verantwoordelijkheid geschetste wettelijke en feitelijke kader, ten aanzien waarvan het niet aan het Hof staat de juistheid ervan na te gaan. Het Hof kan een verzoek van een nationale rechter enkel afwijzen wanneer de gevraagde uitlegging van het Unierecht kennelijk op generlei wijze verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de feitelijke en juridische gegevens die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen (arrest van 25 mei 2023, WertInvest Hotelbetrieb, C‑575/21, EU:C:2023:425, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

54 Voorts zij eraan herinnerd dat het Hof volgens zijn vaste rechtspraak in het kader van de procedure van artikel 267 VWEU, die op een duidelijke taakverdeling tussen de nationale rechterlijke instanties en het Hof berust, niet bevoegd is om het nationale recht uit te leggen en dat het uitsluitend aan de nationale rechter staat om de feiten van het hoofdgeding vast te stellen en te beoordelen alsook om de juiste strekking van nationale wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen vast te stellen (arrest van 28 april 2022, SeGEC e.a., C‑277/21, EU:C:2022:318, punt 21 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

55 Het Hof is uitsluitend bevoegd zich over de uitlegging of geldigheid van het Unierecht uit te spreken tegen de achtergrond van de situatie, feitelijk en rechtens, zoals zij door de verwijzende rechter is beschreven, zonder deze in twijfel te kunnen trekken of de juistheid ervan te kunnen nagaan (arrest van 9 september 2021, Real Vida Seguros, C‑449/20, EU:C:2021:721, punt 13 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

56 Derhalve moeten de eerste vraag, de tweede vraag en de derde vraag, onder a), worden beantwoord uitgaande van de in de verwijzingsbeslissingen geformuleerde premisse dat artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 ertoe heeft geleid dat er geen rechterlijke toetsing plaatsvindt van de toepassing van verordening nr. 549/2013 door het ISTAT voor de afbakening van de sector overheid.

57 Uit de formulering van de derde vraag, onder b) en c), blijkt niettemin dat de verwijzende rechter rekening houdt met de door verweerders in de hoofdgedingen voorgestelde uitlegging van het nationale recht. Derhalve staat er niets aan in de weg dat het Hof de relevante Unierechtelijke bepalingen uitlegt en daarbij ook die uitlegging van het nationale recht in aanmerking neemt.

58 Het Hof – dat de nationale rechter een nuttig antwoord dient te verschaffen, maar zich daarbij moet beperken tot de uitlegging van het Unierecht – is namelijk wel bevoegd om op basis van het dossier van het hoofdgeding en de ingediende schriftelijke en mondelinge opmerkingen aanwijzingen te geven die de nationale rechter in staat kunnen stellen uitspraak te doen (zie in die zin arrest van 28 april 2022, SeGEC e.a., C‑277/21, EU:C:2022:318, punt 22 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

59 In die omstandigheden zijn de eerste vraag, de tweede vraag en de derde vraag, onder a), ontvankelijk.

Ten gronde

60 Met zijn eerste tot en met derde vraag, die gezamenlijk moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in essentie te vernemen of de verordeningen nr. 473/2013 en nr. 549/2013, richtlijn 2011/85 en artikel 19, lid 1, tweede alinea, VEU, gelezen in het licht van artikel 47 van het Handvest en de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid, aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich verzetten tegen een nationale regeling die voorziet in een beperking van de bevoegdheid van de rechter in boekhoudkundige zaken om uitspraak te doen over de gegrondheid van de plaatsing van een entiteit op de lijst van overheidsinstellingen.

61 Volgens deze rechter heeft de bij artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 ingevoerde bevoegdheidsbeperking – volgens welke de Corte dei conti „uitsluitend voor de toepassing van de nationale regeling inzake de beteugeling van overheidsuitgaven” kennis kan nemen van geschillen betreffende de toekenning van de status van overheidsinstelling door het ISTAT – ertoe geleid dat er geen rechterlijke toetsing plaatsvindt van de gegrondheid van de toekenning van de status van overheidsinstelling aan entiteiten zoals verzoeksters in de hoofdgedingen. Bijgevolg sluit deze beperking in feite ten eerste uit dat de boekhoudkundige en budgettaire voorschriften van de Unie als bedoeld in zowel verordening nr. 549/2013 als richtlijn 2011/85 juist worden toegepast en derhalve wordt voldaan aan de vereisten van artikel 126 VWEU en Protocol nr. 12. Zij sluit ten tweede elk onafhankelijk toezicht op de nationale begrotingsautoriteiten, zoals bedoeld in deze richtlijn en in verordening nr. 473/2013, uit alsmede, ten derde, de door artikel 19 VEU en artikel 47 van het Handvest gewaarborgde daadwerkelijke rechtsbescherming.

62 De verwijzende rechter wijst er voorts op dat zelfs wanneer de door verweerders in de hoofdgedingen voorgestelde en in punt 34 van het onderhavige arrest vermelde uitlegging van artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 zou worden aanvaard, er twijfel zou blijven bestaan over de verenigbaarheid van dat artikel met, onder andere, het beginsel van daadwerkelijke rechtsbescherming, aangezien verzoeksters in de hoofdgedingen dan twee onderscheiden beroepen bij twee verschillende rechters zouden moeten instellen om hun rechten te doen gelden, waardoor afbreuk zou kunnen worden gedaan aan het rechtszekerheidsbeginsel wat de vaststelling van hun status in het licht van de toepassing van verordening nr. 549/2013 betreft.

63 Bijgevolg moet worden nagegaan of de onmogelijkheid om de gegrondheid van de plaatsing van een entiteit als overheidsinstelling op de ISTAT-lijst te betwisten, zoals die volgens de verwijzende rechter voortvloeit uit artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020, in strijd is met de vereisten van de verordeningen nr. 473/2013 en nr. 549/2013 alsmede van richtlijn 2011/85, en derhalve afbreuk doet aan de doeltreffendheid van deze verordeningen en richtlijn alsmede aan de door het Unierecht voorgeschreven daadwerkelijke rechtsbescherming. Voorts moet worden onderzocht of dit artikel 23 quater, zoals uitgelegd door verweerders in de hoofdgedingen, voldoet aan het vereiste van daadwerkelijke rechtsbescherming.

64 Wat ten eerste de vraag betreft of een nationale regeling – in casu artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020, zoals uitgelegd door de verwijzende rechter – voldoet aan de vereisten van verordening nr. 549/2013, moet eraan worden herinnerd dat uit overweging 14 van deze verordening blijkt dat met het ESR 2010 een referentiekader wordt vastgesteld dat bestemd is voor de opstelling van de rekeningen van de lidstaten ten behoeve van de doelstellingen van de Unie, en met name ten behoeve van de vorming van en het toezicht op haar sociaal en economisch beleid. In dit verband staat in overweging 3 van die verordening te lezen dat die rekeningen moeten worden opgesteld op basis van dezelfde, niet voor verschillende uitlegging vatbare beginselen, zodat resultaten kunnen worden verkregen die vergelijkbaar zijn (arrest van 3 oktober 2019, Woningfonds van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, C‑632/18, EU:C:2019:833, punt 32 ).

65 Zoals blijkt uit artikel 1 van verordening nr. 549/2013, voorziet het ESR 2010 in methoden – die zijn opgenomen in bijlage A – betreffende met name de gemeenschappelijke definities en registratieregels die moeten worden gebruikt voor de opstelling van nationale en regionale statistische rekeningen en tabellen op vergelijkbare grondslagen ten behoeve van de Unie. Volgens artikel 3 van verordening nr. 549/2013 moeten de lidstaten deze rekeningen verstrekken aan de Commissie (Eurostat).

66 In dit verband bepaalt punt 1.57 van hoofdstuk 1 van die bijlage dat elke institutionele eenheid – die wordt gedefinieerd als een economische entiteit die zelfstandig goederen en activa kan bezitten, verplichtingen kan aangaan en economische activiteiten en transacties met andere eenheden kan verrichten – wordt ingedeeld in een van de zes in het ESR 2010 geïdentificeerde hoofdsectoren, te weten de niet-financiële vennootschappen, de financiële instellingen, de overheid, de huishoudens, de instellingen zonder winstoogmerk ten behoeve van huishoudens, en het buitenland (arrest van 3 oktober 2019, Woningfonds van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, C‑632/18, EU:C:2019:833, punt 33 ).

67 De sector „overheid” wordt gedefinieerd in punt 2.111 van hoofdstuk 2 van bijlage A bij verordening nr. 549/2013 en in de punten 20.05 en volgende van hoofdstuk 20 van deze verordening.

68 Gelet op de artikelen 1 en 3 van deze verordening en het in punt 64 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte doel ervan moeten de lidstaten bij de opstelling van hun nationale en regionale statistische rekeningen ten behoeve van de Unie de sector „overheid” vaststellen met toepassing van deze definitie.

69 Om te verzekeren dat de bevoegde nationale autoriteit bij de kwalificatie van een entiteit als „overheidsinstelling” in de zin van verordening nr. 549/2013 de geldende desbetreffende Unierechtelijke definitie in acht neemt, moet haar besluit kunnen worden aangevochten en voor rechterlijke toetsing vatbaar zijn. Indien deze kwalificatie niet zou kunnen worden betwist, zou het nuttige effect van het Unierecht namelijk niet gewaarborgd zijn.

70 Het nuttige effect van deze verordening staat derhalve in de weg aan een nationale regeling die de facto elke mogelijkheid van rechterlijke toetsing van de gegrondheid van de kwalificatie van een entiteit als overheidsinstelling uitsluit.

71 Wat ten tweede de vraag betreft of een nationale regeling als artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 voldoet aan de vereisten van richtlijn 2011/85, moet in herinnering worden gebracht dat in deze richtlijn, volgens artikel 1 ervan, gedetailleerde voorschriften worden vastgesteld voor de kenmerken van de begrotingskaders van de lidstaten. Die voorschriften zijn noodzakelijk om te waarborgen dat de lidstaten de verplichtingen om overeenkomstig het VWEU buitensporige overheidstekorten te vermijden, naleven.

72 De term „begrotingskader” wordt in artikel 2 van die richtlijn gedefinieerd als het samenstel van regelingen, procedures, regels en instellingen dat aan het voeren van het begrotingsbeleid door de overheid ten grondslag ligt. Voorts is in de eerste alinea van dit artikel 2 bepaald dat de definitie van „subsectoren van de overheid” die is neergelegd in punt 2.70 van bijlage A bij verordening nr. 2223/96 (die identiek is aan die in punt 2.113 van bijlage A bij verordening nr. 549/2013), geldt voor de toepassing van richtlijn 2011/85. Dienaangaande moet tevens worden gepreciseerd dat in overweging 23 van richtlijn 2011/85 staat dat de bepalingen van het bij het VWEU vastgestelde kader voor begrotingstoezicht, en in het bijzonder het stabiliteits- en groeipact, van toepassing zijn op de overheid als geheel, die deze subsectoren omvat.

73 Uit het bovenstaande volgt dat de in deze richtlijn opgenomen voorschriften voor de begrotingskaders van de lidstaten op grond van de nationale omzettingsmaatregelen gelden voor de overheid als geheel.

74 Voorts moet elke lidstaat volgens artikel 5 van richtlijn 2011/85 beschikken over voor hem specifieke cijfermatige begrotingsregels die de naleving over een meerjarige horizon voor de overheid als geheel van de uit het VWEU op het vlak van begrotingsbeleid voortvloeiende verplichtingen doeltreffend bevorderen. Deze regels bevorderen in het bijzonder de naleving van de overeenkomstig het VWEU vastgestelde referentiewaarden voor het tekort en de schuld, en de vaststelling van een meerjarige planninghorizon voor de begroting, met inbegrip van inachtneming van de middellangetermijndoelstellingen van de begroting van de lidstaat.

75 In die omstandigheden dragen de cijfermatige begrotingsregels voor overheidsinstellingen bij tot de begrotingsdiscipline van de lidstaat waaronder deze instellingen vallen.

76 Voorts zij opgemerkt dat in overweging 4 van richtlijn 2011/85 wordt gepreciseerd dat de beschikbaarheid van begrotingsgegevens van cruciaal belang is voor een goede werking van het Uniekader voor begrotingstoezicht, dat regelmatige beschikbaarheid van tijdige en betrouwbare begrotingsgegevens de sleutel is voor adequaat en goed getimed toezicht, dat op zijn beurt snel optreden mogelijk maakt in geval van onverwachte begrotingsontwikkelingen, en dat transparantie een doorslaggevend element is bij het waarborgen van de kwaliteit van begrotingsgegevens, hetgeen vereist dat die gegevens regelmatig voor het publiek beschikbaar worden gesteld.

77 Ofschoon deze richtlijn, zoals de Commissie heeft benadrukt, de overheidsinstellingen enkel via nationale omzettingsmaatregelen verplichtingen oplegt, neemt dit dus niet weg dat het voorwerp, het doel en het nuttige effect van die richtlijn in gevaar zouden kunnen worden gebracht indien wegens de onmogelijkheid van rechterlijke toetsing van de hoedanigheid van „overheidsinstelling” begrotingsgegevens van entiteiten voor het publiek beschikbaar zouden worden gesteld en aan de Commissie (Eurostat) zouden worden verstrekt, hoewel die entiteiten geen overheidsinstellingen zijn.

78 Een uitlegging van richtlijn 2011/85 die het nuttige effect ervan vrijwaart, staat derhalve in de weg aan een nationale regeling die elke mogelijkheid van rechterlijke toetsing van de gegrondheid van de toekenning van de status van overheidsinstelling aan een entiteit uitsluit.

79 Wat ten derde de vraag betreft of een nationale regeling als artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 voldoet aan het uit verordening nr. 473/2013 en richtlijn 2011/85 voortvloeiende vereiste van onafhankelijk toezicht op de begrotingsautoriteiten van de betrokken lidstaat, moet worden opgemerkt, zoals de advocaat-generaal in punt 80 van zijn conclusie in wezen heeft gedaan, dat deze instrumenten van de Unie de lidstaten de vrijheid laten om te bepalen welke onafhankelijke instanties worden belast met het toezicht op de nationale stelsels voor overheidsboekhouding of de daadwerkelijke inachtneming van de begrotingsdiscipline door de lidstaten.

80 Om te beginnen moeten deze nationale stelsels overeenkomstig artikel 3, lid 1, van richtlijn 2011/85, gelezen in samenhang met overweging 3 ervan, aan interne controle en onafhankelijke audits worden onderworpen. Deze onafhankelijke audits kunnen worden uitgevoerd door een of meer openbare instellingen zoals rekenkamers of door particuliere auditorganen. Interne controle moet handhaving van de bestaande regels inzake overheidsboekhouding in alle subsectoren van de overheid waarborgen.

81 Vervolgens bepaalt artikel 6, lid 1, onder b), van deze richtlijn dat de landspecifieke cijfermatige begrotingsregels met name de bijzonderheden moeten bevatten over een effectieve en tijdige monitoring van de inachtneming van deze regels op basis van een betrouwbare en onafhankelijke analyse door onafhankelijke instanties of instanties die ten overstaan van de begrotingsautoriteiten van de lidstaten functioneel autonoom zijn.

82 Ten slotte geeft artikel 2, lid 1, onder a), van verordening nr. 473/2013 een definitie van de term „onafhankelijke instanties”. Het gaat om instanties die structureel onafhankelijk zijn of instanties die ten overstaan van de begrotingsautoriteiten van de lidstaat functioneel autonoom zijn, en die stoelen op nationale wettelijke bepalingen die een hoge mate van functionele autonomie en verantwoordingsplicht zeker stellen. In artikel 5, lid 1, onder b), van deze verordening is bepaald dat de lidstaten beschikken over onafhankelijke instanties die toezicht houden op de inachtneming van de in artikel 5 van richtlijn 2011/85 bedoelde cijfermatige begrotingsregels.

83 Zoals de advocaat-generaal in de punten 83 en 85 van zijn conclusie heeft opgemerkt, vereisen richtlijn 2011/85 en verordening nr. 473/2013 dus uitsluitend in verband met de naleving van de cijfermatige begrotingsregels van de Unie dat onafhankelijke instanties worden opgericht, maar laten zij de lidstaten vrij om de omvang van de rechterlijke toetsing door hun rekenkamers met betrekking tot de toepassing van verordening nr. 549/2013 te beperken.

84 Wat ten vierde de vraag betreft of een nationale regeling als die van artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 strookt met het Unierechtelijke vereiste van daadwerkelijke rechtsbescherming, zij eraan herinnerd dat artikel 19, lid 1, tweede alinea, VEU de lidstaten verplicht om voor de justitiabelen te voorzien in de nodige rechtsmiddelen om daadwerkelijke rechtsbescherming op de onder het Unierecht vallende gebieden te verzekeren (arrest van 21 december 2021, Randstad Italia, C‑497/20, EU:C:2021:1037, punt 56 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

85 Het Hof heeft tevens gepreciseerd dat het beginsel van daadwerkelijke rechtsbescherming van de rechten die de justitiabelen aan het recht van de Unie ontlenen en waarnaar artikel 19, lid 1, tweede alinea, VEU verwijst, een algemeen beginsel van Unierecht is dat uit de gemeenschappelijke constitutionele tradities van de lidstaten voortvloeit en dat is neergelegd in de artikelen 6 en 13 van het Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, dat op 4 november 1950 te Rome is ondertekend, en dat tegenwoordig wordt bevestigd in artikel 47 van het Handvest (arrest van 21 december 2021, Randstad Italia, C‑497/20, EU:C:2021:1037, punt 57 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

86 Voorts moet eraan worden herinnerd dat de bepalingen van het Handvest volgens artikel 51, lid 1, ervan tot de lidstaten zijn gericht uitsluitend wanneer zij het Unierecht ten uitvoer brengen.

87 In dit verband moet worden opgemerkt dat uit de punten 64 tot en met 78 van het onderhavige arrest blijkt dat de in de hoofdgedingen aan de orde zijnde rechtssituatie in materieel opzicht wordt geregeld bij verordening nr. 549/2013 en richtlijn 2011/85, die de betrokken lidstaat boekhoudkundige en budgettaire voorschriften opleggen waarvan de volledige inachtneming door entiteiten als verzoeksters in de hoofdgedingen voor een rechter moet kunnen worden gevorderd. In die omstandigheden zijn de bepalingen van het Handvest van toepassing.

88 Niettemin voorziet noch deze verordening, noch deze richtlijn in de procedureregels voor de rechtsmiddelen waarmee de nuttige werking ervan kan worden verzekerd, aangezien zij met name niet bepalen welke nationale rechterlijke instantie de daadwerkelijke rechtsbescherming moet verzekeren.

89 Bij het ontbreken van Unievoorschriften ter zake, is het krachtens het beginsel van procedurele autonomie een zaak van de interne rechtsorde van de lidstaten om de procedureregels vast te stellen voor de in punt 84 van het onderhavige arrest bedoelde rechtsmiddelen, op voorwaarde evenwel dat die regels in situaties die onder het Unierecht vallen, niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke situaties naar nationaal recht gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en de uitoefening van de door het Unierecht verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel) (arrest van 21 december 2021, Randstad Italia, C‑497/20, EU:C:2021:1037, punt 58 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

90 Bij de toetsing van artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 aan de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid moet rekening worden gehouden met het feit dat deze bepaling, zoals blijkt uit de punten 32 tot en met 35 van het onderhavige arrest, door de partijen in de hoofdgedingen verschillend wordt uitgelegd. De verwijzende rechter heeft daarvan akte genomen in het kader van zijn prejudiciële vragen. Bovendien heeft de Italiaanse regering ter terechtzitting aangevoerd dat de Corte dei conti krachtens die bepaling incidenteel kan oordelen over de geldigheid van besluiten van het ISTAT over de plaatsing van een entiteit op de ISTAT-lijst en die besluiten in voorkomend geval buiten toepassing kan laten.

91 Wat het gelijkwaardigheidsbeginsel betreft, moet worden opgemerkt dat het Hof niet beschikt over gegevens die twijfel doen rijzen over de eerbiediging van dit beginsel door de nationale regeling die in de hoofdgedingen aan de orde is.

92 Wat het doeltreffendheidsbeginsel betreft, moet eraan worden herinnerd dat het Unierecht de lidstaten er niet toe verplicht om andere rechtsmiddelen in te voeren dan die welke in het nationale recht zijn vastgesteld, tenzij uit de opzet van de betrokken nationale rechtsorde blijkt dat er geen rechtsgang is waarmee, al was het maar incidenteel, de eerbiediging van de rechten die de justitiabelen aan het Unierecht ontlenen, kan worden verzekerd, of wanneer de justitiabelen slechts toegang tot de rechter hebben door onrechtmatig handelen (arrest van 21 december 2021, Randstad Italia, C‑497/20, EU:C:2021:1037, punt 62 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

93 Bovendien moet worden benadrukt dat volgens de rechtspraak van het Hof ieder geval waarin de vraag rijst of een nationale procesregel de toepassing van het Unierecht onmogelijk of uiterst moeilijk maakt, moet worden onderzocht met inaanmerkingneming van de plaats van die regel in de gehele procedure voor de verschillende nationale instanties en van het verloop en de bijzondere kenmerken van die procedure. Daartoe moet in voorkomend geval rekening worden gehouden met de beginselen die aan het nationale stelsel van rechtspleging ten grondslag liggen, zoals de bescherming van de rechten van de verdediging, het rechtszekerheidsbeginsel en het goede verloop van de procedure (arrest van 17 november 2022, Harman International Industries, C‑175/21, EU:C:2022:895, punt 68 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

94 Indien in casu de nationale rechter tot de bevinding zou komen dat de inwerkingtreding van artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 leidt tot het ontbreken van enige rechterlijke toetsing van besluiten van het ISTAT betreffende de opneming van entiteiten in de sector overheid, zoals gedefinieerd in verordening nr. 549/2013, zou in het licht van de in de punten 92 en 93 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak moeten worden geoordeeld dat deze bepaling de toepassing van deze verordening onmogelijk of uiterst moeilijk maakt en derhalve de nuttige werking van richtlijn 2011/85 niet kan waarborgen. In een dergelijk geval zouden deze entiteiten zich namelijk niet tot een rechter kunnen wenden om de maatregelen te laten toetsen die het ISTAT krachtens deze verordening heeft genomen.

95 Indien de verwijzende rechter daarentegen de uitlegging van artikel 23 quater van wetsbesluit nr. 137/2020 zou moeten volgen die door verweerders in de hoofdgedingen en ter terechtzitting ook door de Italiaanse regering is bepleit, namelijk dat alleen de bestuursrechter bevoegd is om de plaatsing van een entiteit op de ISTAT-lijst nietig te verklaren en dat de rechter in boekhoudkundige zaken de rechtmatigheid van die plaatsing uitsluitend incidenteel kan toetsen wanneer hij uitspraak doet over de toepassing van de nationale regeling inzake de beteugeling van overheidsuitgaven, kan niet worden geoordeeld dat deze bepaling afbreuk doet aan het doeltreffendheidsbeginsel of een element aan het licht brengt waaruit blijkt dat artikel 19, lid 1, tweede alinea, VEU is geschonden.

96 In een dergelijk geval zou er namelijk een rechtsmiddel bestaan waarmee de maatregelen kunnen worden getoetst die het ISTAT krachtens verordening nr. 549/2013 en richtlijn 2011/85 heeft genomen.

97 Zoals de Italiaanse regering ter terechtzitting heeft aangegeven en onder voorbehoud van de door de verwijzende rechter te verrichten verificatie, zijn bovendien de entiteiten die op de ISTAT-lijst zijn geplaatst en die hun kwalificatie als overheidsinstelling willen betwisten, niet verplicht om twee onderscheiden beroepen in te stellen, namelijk een bij de bestuursrechter en een ander bij de Corte dei conti. Enerzijds zouden zij de bestuursrechter kunnen verzoeken om het besluit waarbij zij op deze lijst zijn geplaatst, erga omnes nietig te verklaren. Anderzijds zouden zij bij de Corte dei conti kunnen opkomen tegen de consequenties van hun plaatsing op die lijst en zouden zij in voorkomend geval incidenteel kunnen verkrijgen dat die plaatsing buiten toepassing wordt gelaten.

98 In het in punt 95 van het onderhavige arrest bedoelde geval bestaat niettemin het gevaar dat tegenstrijdige uitspraken worden gedaan over de gegrondheid van de plaatsing van een entiteit op de ISTAT-lijst, waardoor een situatie van rechtsonzekerheid zou ontstaan. De enkele mogelijkheid dat dergelijke verschillen zich kunnen voordoen, volstaat evenwel niet om tot de slotsom te komen dat er sprake is van schending van artikel 19 VEU, gelezen in het licht van artikel 47 van het Handvest en het doeltreffendheidsbeginsel, voor zover een entiteit die het jegens haar genomen besluit houdende kwalificatie als overheidsinstelling betwist, slechts één beroep hoeft in te stellen opdat haar vordering in behandeling wordt genomen. Dat neemt niet weg dat het aan de Italiaanse rechtsorde staat om de concrete regels voor de uitoefening van de beroepsmogelijkheden vast te stellen, zodat het in artikel 47 van het Handvest bedoelde recht op een doeltreffende voorziening in rechte niet onevenredig wordt aangetast (zie in die zin arrest van 12 januari 2023, Nemzeti Adatvédelmi és Információszabadság Hatóság, C‑132/21, EU:C:2023:2, punt 51 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

99 Voor zover bij een onafhankelijke rechter beroep kan worden ingesteld om uitspraak te doen in de hoofdgedingen – hetgeen de verwijzende rechter dient na te gaan –, is het voorts uit het oogpunt van het Unierecht irrelevant dat de bevoegde rechter – namelijk, volgens verweerders in de hoofdgedingen, de bestuursrechter – niet de rechter is die volgens de grondwet van de Italiaanse Republiek de voor begrotingszaken bevoegde rechter is, zoals de verwijzende rechter aangeeft.

100 Gelet op een en ander moet op de eerste tot en met de derde vraag worden geantwoord dat de verordeningen nr. 473/2013 en nr. 549/2013, richtlijn 2011/85 en artikel 19, lid 1, tweede alinea, VEU, gelezen in het licht van artikel 47 van het Handvest en de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid, aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich niet verzetten tegen een nationale regeling die voorziet in een beperking van de bevoegdheid van de rechter in boekhoudkundige zaken om uitspraak te doen over de gegrondheid van de plaatsing van een entiteit op de lijst van overheidsinstellingen, voor zover het nuttige effect van deze verordeningen en deze richtlijn en de door het Unierecht voorgeschreven daadwerkelijke rechtsbescherming worden gewaarborgd.