Conclusie van advocaat-generaal A. M. Collins van 2 maart 2023

Argumenten van partijen

28. Cajasur, de Spaanse regering en de Commissie zijn van mening dat het Unierecht zich niet verzet tegen een nationale wettelijke regeling als in het hoofdgeding.

29. Cajasur heeft ter terechtzitting aangevoerd dat artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering een consument niet ertoe verplicht om de verweerder een precontentieuze ingebrekestelling te sturen teneinde de daaruit voortvloeiende gerechtskosten vergoed te krijgen. Gelet op de omstandigheden in de bij de verwijzende rechter aanhangige zaak, heeft Cajasur echter niet te kwader trouw gehandeld.

30. De Spaanse regering voert aan dat artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering, zoals uitgelegd in de rechtspraak van de Tribunal Supremo, strookt met de voorschriften van artikel 47 van het Handvest en artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13. Artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering voert louter een onweerlegbaar vermoeden van kwade trouw in zodra de consument een precontentieuze ingebrekestelling verstuurt. De rechtspraak van de Tribunal Supremo sluit niet uit dat de consument aantoont dat een verweerder te kwader trouw heeft gehandeld, zelfs wanneer de consument geen dergelijke ingebrekestelling heeft verstuurd, zoals in punt 14 van de verwijzingsbeslissing wordt aangegeven. Ter terechtzitting heeft de Spaanse regering betoogd dat dit het geval kan zijn wanneer een beding zoals het bij de verwijzende rechter aan de orde zijnde beding in de rechtspraak van de Tribunal Supremo reeds oneerlijk is verklaard en de oneerlijkheid van dat beding, gelet op de aard ervan, geen gevalsspecifieke beoordeling vereist.

31. De Spaanse regering is voorts van mening dat de bescherming van de consument niet absoluut is en moet worden verzoend met het beginsel van een goede rechtsbedeling. Artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering bevordert dat de eerbiediging van dat beginsel door een verzoeker ertoe aan te moedigen geschillen langs buitengerechtelijke weg proberen op te lossen door de verweerder vooraf in kennis te stellen van zijn voornemen om een gerechtelijke procedure in te stellen. Dat consumenten minimale procedurevoorschriften moeten naleven om hun rechten te doen gelden, betekent niet dat zij niet de bij artikel 47 van het Handvest voorgeschreven effectieve rechterlijke bescherming genieten. Bovendien is geoordeeld dat dergelijke voorschriften kunnen inhouden dat een buitengerechtelijke geschillenbeslechtingsprocedure moet worden doorlopen alvorens een gerechtelijke procedure wordt ingeleid.⁽¹⁰⁾ Een mechanisme om consumenten ertoe aan te sporen hun geschillen langs buitengerechtelijke weg te beslechten, zoals dat in artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering, is niet in strijd met dat beginsel. Een dergelijke aansporing is eenvoudig te realiseren op een zodanige wijze dat noch de consument een onevenredige last ondervindt, noch verder wordt gegaan dan nodig is om het nagestreefde doel te bereiken.

32. De Spaanse regering voert tot slot aan dat artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering rechters voldoende bewegingsruimte laat om dat artikel overeenkomstig het Unierecht toe te passen.

33. Het uitgangspunt van de Commissie is dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 een dwingende bepaling is die gelijkwaardig is aan de regels van openbare orde. Aangezien richtlijn 93/13 de procedureregels voor geschillen betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten niet harmoniseert, worden deze aangelegenheden overeenkomstig het beginsel van procedurele autonomie van de lidstaten geregeld in de interne rechtsorde, waarbij het gelijkwaardigheidsbeginsel en het effectiviteitsbeginsel dienen te worden geëerbiedigd. De Commissie merkt op dat procedureregels inzake de verwijzing in de kosten van gerechtelijke procedures problemen kunnen opleveren uit het oogpunt van het doeltreffendheidsbeginsel indien zij tot gevolg hebben dat consumenten ervan worden weerhouden hun rechten bij de rechter te doen gelden. In de onderhavige prejudiciële verwijzing gaat het erom of artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering, zoals uitgelegd door de Tribunal Supremo, een ongerechtvaardigde belemmering vormt voor consumenten die hun rechten willen doen gelden met betrekking tot de nietigheid van oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten en volledige schadevergoeding willen verkrijgen.

34. De Commissie wijst erop dat een consument uit hoofde van artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering niet ertoe verplicht is om de verweerder een precontentieuze ingebrekestelling te sturen alvorens een gerechtelijke procedure in te stellen. Wanneer consumenten geen precontentieuze ingebrekestelling versturen, lopen zij het risico de gerechtskosten te moeten dragen indien de verweerder de vordering erkent alvorens ertegen verweer te voeren. Volgens de Commissie is er geen sprake van een inbreuk op het doeltreffendheidsbeginsel indien consumenten dat risico eenvoudig kunnen vermijden en indien de regel in kwestie kan worden gerechtvaardigd onder verwijzing naar het beginsel van een goede rechtsbedeling. In dit geval kunnen consumenten eenvoudig aan het desbetreffende vereiste voldoen, hetzij door zelf actie te ondernemen, hetzij met de bijstand van een advocaat. Consumenten ertoe verplichten om een zekere mate van initiatief te nemen teneinde hun belangen te verdedigen, vormt geen onevenredige belemmering voor de uitoefening van hun rechten. De regel in kwestie bevordert eveneens de goede rechtsbedeling, een legitiem doel dat strookt met dat van consumentenbescherming.

35. Tot slot voert de Commissie aan dat hoewel artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering een vermoeden van kwade trouw jegens de verweerder invoert wanneer er een precontentieuze ingebrekestelling is verstuurd, het een consument niet belet om aan te tonen dat er sprake is van kwade trouw op andere gronden. In dat verband heeft de Commissie ter terechtzitting verklaard dat het bij de beoordeling daarvan relevant kan zijn om rekening te houden met het feit dat een beding reeds oneerlijk is verklaard in de rechtspraak van de nationale rechterlijke instanties en dat andere consumenten op die grond soortgelijke vorderingen tegen een verweerder hadden ingesteld.

Analyse

36. Overeenkomstig artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 bepalen de lidstaten dat oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen een verkoper en een consument onder de in het nationale recht geldende voorwaarden de consument niet binden. Voor het overige blijft de overeenkomst echter bindend, indien zij zonder de oneerlijke bedingen kan voortbestaan. Die dwingende bepaling moet worden beschouwd als een norm die gelijkwaardig is aan de nationale regels die in de interne rechtsorde als regels van openbare orde gelden. Zij beoogt het door de overeenkomst vastgelegde formele evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de contractpartijen te vervangen door een reëel evenwicht dat de gelijkheid tussen die partijen herstelt.⁽¹¹⁾

37. Gelet op het gewicht van het openbaar belang waarop de aan de consument verschafte bescherming berust, verplicht richtlijn 93/13 de lidstaten volgens artikel 7, lid 1, ertoe in doeltreffende en geschikte middelen te voorzien om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen consumenten en verkopers.⁽¹²⁾ Dat beschermingsstelsel berust op de gedachte dat de consument zich tegenover de verkoper in een zwakke positie bevindt en over minder informatie dan de verkoper beschikt.⁽¹³⁾

38. Artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 is aldus uitgelegd dat een oneerlijk contractueel beding in beginsel geacht moet worden nooit te hebben bestaan, zodat het geen gevolgen heeft ten aanzien van de consument. De vaststelling in rechte dat een dergelijk beding oneerlijk is, moet in beginsel tot gevolg hebben dat de situatie waarin de consument rechtens en feitelijk zonder dat beding zou hebben verkeerd, wordt hersteld.⁽¹⁴⁾

39. Overeenkomstig het in artikel 5, leden 1 en 2, VEU geformuleerde beginsel van bevoegdheidstoedeling handelt de Unie echter alleen binnen de grenzen van de bevoegdheden die haar door de lidstaten in de Verdragen zijn toegedeeld om de daarin bepaalde doelstellingen te verwezenlijken.⁽¹⁵⁾

40. Volgens vaste rechtspraak harmoniseert het Unierecht de procedures voor de beoordeling van het vermeend oneerlijk karakter van een contractueel beding niet, en zijn deze procedures bijgevolg een zaak van de interne rechtsorde van de lidstaten.⁽¹⁶⁾ Aangezien de verdeling van de kosten van een gerechtelijke procedure bij de nationale rechterlijke instanties in wezen een procesrechtelijke aangelegenheid is, valt zij onder de procesautonomie van de lidstaten.⁽¹⁷⁾ In overeenstemming met het in artikel 4, lid 3, VEU neergelegde beginsel van loyale samenwerking mogen die nadere regels evenwel niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke nationale situaties gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en mogen de uitoefening van de door het Unierecht verleende rechten in de praktijk niet uiterst moeilijk of onmogelijk maken (doeltreffendheidsbeginsel).⁽¹⁸⁾

41. Niets in de bij het Hof ingediende stukken suggereert dat de bij de verwijzende rechter aan de orde zijnde procedureregels anders worden toegepast naargelang het recht in kwestie wordt ontleend aan het Unierecht dan wel aan het nationale recht. Het gelijkwaardigheidsbeginsel is dus niet relevant voor het beantwoorden van de prejudiciële vragen.

42. Voor de toepassing van het doeltreffendheidsbeginsel moet de vraag of een nationale procedureregel de toepassing van het Unierecht onmogelijk of uiterst moeilijk maakt, worden onderzocht met inaanmerkingneming van de plaats van die bepaling in de gehele procedure bij de verschillende nationale instanties die bevoegd zijn om uitspraak te doen over dergelijke aangelegenheden, alsook van het verloop en de bijzondere kenmerken van die procedure. Daartoe moet zo nodig rekening worden gehouden met de beginselen die aan het nationale stelsel van rechtspleging ten grondslag liggen, zoals de bescherming van de rechten van de verdediging, het rechtszekerheidsbeginsel en het goede verloop van de procedure.⁽¹⁹⁾ Voor zover zij ertoe strekken het gerechtelijke stelsel te ontlasten, kunnen procedureregels die zijn vastgesteld in het algemeen belang van een goede rechtsbedeling, ook als zij een extra inspanning vergen van consumenten die hun rechten willen doen gelden, gerechtvaardigd zijn op voorwaarde dat zij niet verder gaan dan wat noodzakelijk is om hun doel te bereiken.⁽²⁰⁾

43. De eerbiediging van het doeltreffendheidsbeginsel kan weliswaar niet zodanig ver worden doorgetrokken dat de totale passiviteit van de betrokken consument wordt verholpen.⁽²¹⁾ Aangezien de bescherming van de consument niet absoluut is, betekent het feit dat er in een bijzondere procedure bepaalde procedurele vereisten gelden voor de consument opdat deze zijn rechten kan doen gelden, nog niet dat hij geen effectieve rechterlijke bescherming geniet.⁽²²⁾ Consumenten moeten evenwel de mogelijkheid krijgen de inhoud van overeenkomsten bij de rechter aan te vechten in billijke procedurele omstandigheden, met inbegrip van de verwijzing in de kosten, die het niet uiterst moeilijk of praktisch onmogelijk maken om de hun in richtlijn 93/13 gewaarborgde rechten uit te oefenen.⁽²³⁾

44. Het Hof heeft geoordeeld dat artikel 6, lid 1, en artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13 en het doeltreffendheidsbeginsel zich verzetten tegen een regeling waarbij, wegens de nietigverklaring van een oneerlijk contractueel beding, een deel van de proceskosten voor rekening van de consument kan komen, en dit naargelang van de hoogte van de onterecht betaalde bedragen die hem moeten worden terugbetaald. Een dergelijke regeling vormt een aanzienlijk obstakel dat consumenten kan ontmoedigen het recht op een effectieve rechterlijke toetsing van dergelijke bedingen uit te oefenen.⁽²⁴⁾ Het Hof heeft eveneens geoordeeld dat een regeling waarbij consumenten bij het aantekenen van verzet tegen een betalingsbevel drie vierde van de gerechtskosten dienen te dragen, hen kan ontmoedigen zich te verdedigen, in het bijzonder wanneer kleine geldvorderingen in het geding zijn.⁽²⁵⁾ Nationale regelingen die voorzien in een maximum voor de advocatenhonoraria die de in het gelijk gestelde consument op de in de kosten verwezen verkoper kan verhalen, zijn echter niet in strijd met richtlijn 93/13, mits de consument een vergoeding van een redelijk bedrag ontvangt dat evenredig is aan de kosten die hij objectief heeft moeten maken om een dergelijke vordering in te stellen.⁽²⁶⁾ In de context van gerechtelijke procedures in verband met oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten, zijn nationale regelingen waarbij consumenten hun eigen kosten moeten dragen in het geval dat buiten het kader van die procedure wordt tegemoetgekomen aan hun vorderingen niet in strijd met het Unierecht, op voorwaarde dat de aangezochte rechter verplicht is rekening te houden met de eventuele kwade trouw van de verkoper en hem in voorkomend geval veroordeelt in de kosten van die gerechtelijke procedure.⁽²⁷⁾

45. De verplichting voor de lidstaten om de doeltreffendheid te waarborgen van de rechten die justitiabelen aan het Unierecht ontlenen, waaronder die welke zij aan richtlijn 93/13 ontlenen, houdt een vereiste van doeltreffende rechterlijke bescherming in, dat eveneens is neergelegd in artikel 47 van het Handvest en dat onder meer geldt voor de vaststelling van de procedureregels betreffende rechtsvorderingen die op dergelijke rechten zijn gebaseerd.⁽²⁸⁾ Niettemin hebben grondrechten, zoals het vereiste van doeltreffende rechterlijke bescherming, geen absolute gelding. Zij kunnen beperkingen bevatten, mits deze werkelijk beantwoorden aan de doeleinden van algemeen belang die worden nagestreefd, en, het nagestreefde doel in aanmerking genomen, niet zijn te beschouwen als een onevenredige en onduldbare ingreep, waardoor de gewaarborgde rechten in hun kern worden aangetast.⁽²⁹⁾

46. In het licht van deze rechtspraak dient te worden onderzocht of een nationale procedureregeling als in het hoofdgeding, te weten artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering, afbreuk doet aan de doeltreffendheid van de door richtlijn 93/13, gelezen in samenhang met artikel 47 van het Handvest, aan consumenten geboden bescherming.

47. Ik stel vast dat artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering betrekking heeft op de toewijzing van de kosten van gerechtelijke procedures bij de nationale rechterlijke instanties, een aangelegenheid die onder de procedurele autonomie van de lidstaten valt, voor zover met name het doeltreffendheidsbeginsel wordt nageleefd. Regels inzake de verwijzing in de kosten van gerechtelijke procedures kunnen een obstakel vormen voor de effectieve uitoefening van aan richtlijn 93/13 ontleende rechten bij de nationale rechterlijke instanties. Zoals de Spaanse regering en de Commissie hebben aangevoerd, lijkt artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering een doel van algemeen belang na te streven, te weten de goede rechtsbedeling, voor zover het buitengerechtelijke geschillenbeslechting poogt te bevorderen en zo het gerechtelijke stelsel ontlast.

48. Het vereist een matige inspanning van een consument om een precontentieus betalingsverzoek te formuleren zodat hij er zeker van kan zijn dat hij de kosten van een eventuele gerechtelijke procedure vergoed zal krijgen indien de verweerder de vordering erkent alvorens ertegen verweer te voeren. Gelet op het legitieme doel dat met deze regeling wordt nagestreefd, vormt het vereisen van die inspanning geen onevenredig obstakel voor de uitoefening van de aan richtlijn 93/13 ontleende rechten. Een precontentieuze ingebrekestelling versturen is gratis en vereist geen bijstand van een advocaat. Zoals Cajasur en de Spaanse regering ter terechtzitting verklaarden, kan een precontentieuze ingebrekestelling aan de verweerder worden toegezonden per brief, per e-mail of via de klachtendienst die kredietinstellingen onder het toezicht van de Banco de España (Bank van Spanje) moeten hebben. Voor een consument die een advocaat in de arm heeft genomen om een gerechtelijke procedure in te stellen, zoals het geval lijkt te zijn in de bij de verwijzende rechter aanhangige zaak, is het nog moeilijker te begrijpen hoe dit vereiste een aanmerkelijke last zou kunnen vormen.

49. Cajasur, de Spaanse regering en de Commissie benadrukken dat de verweerder volgens artikel 395 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering niet in de kosten zal worden verwezen als hij de vordering in een gerechtelijke procedure erkent alvorens ertegen verweer te voeren, tenzij hij te kwader trouw heeft gehandeld. Op het eerste gezicht, en volgens de uitlegging van de Spaanse rechters, lijkt die bepaling een rechter echter niet te beletten op andere gronden vast te stellen dat een verweerder te kwader trouw heeft gehandeld. De bij het Hof ingediende stukken bevatten geen aanwijzingen dat de Spaanse rechters die kwestie hebben behandeld. In dit verband is het belangrijk eraan te herinneren dat het beginsel van conforme uitlegging vereist dat de nationale rechter binnen zijn bevoegdheden, met inachtneming van het gehele interne recht en met toepassing van de daarin erkende uitleggingsmethoden, al het mogelijke doet om de volle werking van een richtlijn te verzekeren en tot een oplossing te komen die in overeenstemming is met de daarmee nagestreefde doelstelling. Dat vereiste van richtlijnconforme uitlegging houdt voor de nationale rechterlijke instanties met name de verplichting in om in voorkomend geval vaste rechtspraak te wijzigen wanneer deze berust op een met de doelstellingen van een richtlijn onverenigbare uitlegging van het nationale recht.⁽³⁰⁾

50. Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de Tribunal Supremo het beding inzake hypotheekrechten dat bij de verwijzende rechter aan de orde is, reeds nietig heeft verklaard wegens oneerlijkheid. Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat kredietinstellingen, in plaats van consumenten te informeren over de gevolgen van die interne rechtspraak voor hun overeenkomsten, wachten tot zij een precontentieuze ingebrekestelling ontvangen, die zij dan erkennen, of tot consumenten een gerechtelijke procedure instellen, waarbij zij de vordering erkennen alvorens ertegen verweer te voeren, om zo te vermijden in de kosten van de procedure te worden verwezen. Een combinatie van de kennis van dergelijke zaken waarover kredietinstellingen kunnen worden geacht te beschikken en de zwakke positie van de consument⁽³¹⁾, samen met voornoemd gedrag, zou kunnen worden beschouwd als kwade trouw bij kredietinstellingen, hetgeen de verwijzende rechter moet bepalen. Een dergelijke benadering zou stroken met de afschrikkende werking die de bij richtlijn 93/13 vastgestelde regeling moet hebben⁽³²⁾ en met de verplichting voor de lidstaten om te voorzien in doeltreffende en geschikte middelen om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten⁽³³⁾.